بصيرت‌افزايی توسط جامعه قرآنی مستلزم نظم سازمانی با راهبردی مشخص است

گروه مؤسسات قرآنی مردم‌نهاد: جامعه‌ قرآنی با رفع نواقص و كسب هويت ساختاری، به نظم سازمانی و مديريتی دست خواهد يافت كه در قالب برنامه‌ راهبردی مشخصی، می‌تواند جهت بصيرت‌بخشی به جامعه براساس آموزه‌های قرآنی مؤثر واقع شود.

جهانبخش ثواقب، دانشيار تاريخ اسلام دانشگاه لرستان

جهانبخش ثواقب، دانشيار تاريخ اسلام دانشگاه لرستان در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا) در رابطه با نقش جامعه قرآنی در تحولات سياسی و اجتماعی كشور گفت: جامعه‌ قرآنی در فهم، شناخت، تبيين و ارائه‌ مبانی انديشه‌ای قرآنی و انديشه‌سازی و ترويج آن در جامعه در فضاسازی فكری حول آموزه‌های قرآنی، نقش‌آفرينی دارند.

وی افزود: اين انديشه‌سازی و ترويج مبانی اصيل قرآنی و ايجاد گفتمان‌های قرآنی در فضای ذهنی و فكری جامعه، زمينه‌ مناسبی را فراهم می‌كند كه بر بستر آن، تحولات سياسی و اجتماعی جامعه به گونه‌ای صحيح بر مسير بينش اسلامی و اهداف نظام اسلامی هدايت شوند.

نويسنده كتاب «تمثيلات و تشبيهات قرآن كريم» در ادامه در پاسخ به اين سؤال كه آيا جای خالی جامعه قرآنی در بسياری از عرصه‌های اجتماعی و سياسی اثرگذار حس نمی‌شود، تصريح كرد: در اين رابطه بايد تعريف درستی از جامعه‌ قرآنی صورت گيرد كه مراد از آن چيست، جامعه‌ قرآنی در مفهوم عام طيف گسترده‌ای از مفسران، قرآن‌پژوهان، مترجمان، قاريان، حافظان، مدرسان علوم قرآنی، ناشران، نويسندگان و مبلغان و خادمان قرآنی را در برمی‌گيرد.

حوزه‌های علميه دينی ما خود نوعی جامعه‌ قرآنی هستند

اين پژوهشگر قرآنی ادامه داد: حتی حوزه‌های علميه دينی ما خود نوعی جامعه‌ قرآنی هستند، دانشكده‌های علوم قرآنی، مؤسسه‌ها و پژوهشگاه‌های قرآنی نيز همينطور؛ هر كدام از اين گروه‌ها به‌صورت خاص و يا فردی در عرصه‌های مختلف جامعه به ايفای نقش و رسالت خود مشغول‌اند اما شايد به دليل هويت نيافتن عملی و رسمی چنين جامعه‌ای، برآيند توان و نيروی آن‌ها در شكل يك نهاد تأثيرگذار تبلور نيافته باشد؛ حركت‌ها و اقدامات، بيش‌تر به‌صورت فردی يا جمعيتی كوچك ارائه می‌شود و به شكل يك حركت جمعی كه بازتاب گسترده داشته باشد، نمود نيافته است.

نويسنده كتاب دو امانت جاويد (قرآن و عترت)، در پاسخ به اين سوال كه چه راهكاری برای ساماندهی مناسب‌تر برای انسجام بيشتر جامعه قرآنی و حضور پررنگ‌تر آنان در جامعه وجود دارد، گفت: ابتدا بايد اين مجموعه‌های متعدد و پراكنده هم‌ديگر را شناسايی كرده و با تكيه بر عامل اصلی مشترك كه همان قرآن است به وفاق جمعی دست يابند.

وی ادامه داد: سپس در قالب يك مجموعه‌ كلان، «جامعه‌ی بزرگ قرآنی» ساماندهی شوند؛ اهداف و خط‌مشی مشخص و منظم اين جامعه تنظيم شود، بر مبنای اين اصول و اهداف طراحی‌شده به تعامل و همكاری جمعی پرداخته و ضمن عرضه‌ خدمات جمعی خود به جامعه در عرصه‌های سياسی و اجتماعی حضور فعال و تأثيرگذار خود را به نمايش بگذارند.

ثواقب اظهار كرد: اين حضور و تأثيرگذاری، هم در ناحيه‌ تبيين و ارائه‌ اصول، مبانی و آموزه‌های صحيح قرآنی در جامعه است، هم در ناحيه‌ انديشه‌سازی و ايجاد گفتمان‌های قرآنی و فضاسازی فكری در سطح جامعه و هم در معرفت‌افزايی، ايجاد بينش و بصيرت قرآنی، و به تبع آن بصيرت‌افزايی سياسی منبعث از آموزه‌های دينی، يعنی قرآن و سنت پيامبر(ص) و اهل‌بيت(ع) می‌تواند باشد.

فعاليت جزيره‌ای جامعه قرآنی مانع تبلور هم‌افزای برآيند نيروها و توان آنها می‌شود

اين دانشيار تاريخ اسلام دانشگاه لرستان در رابطه با اينكه چرا جامعه قرآنی در كنار يكديگر در تحولات اجتماعی و سياسی ديده نمی‌شوند، گفت: چون جامعه‌ قرآنی به‌صورت جزاير پراكنده و گسسته از هم فعاليت دارند، برآيند نيروها و توان و فعاليت آن‌ها به‌صورت هم‌افزايی متبلور نمی‌شود كه مؤثر باشد؛ بنابراين از نظر ساختاری جامعه‌ قرآنی دچار آسيب است چون هويت ساختاری نيافته است.

نويسنده كتاب بر كرانه بحر (نيايش در لسان قرآن و معصومين) ادامه داد: اين جامعه نيازمند ايجاد ساختار و تشكيلات است كه فعاليت‌ها در يك كانون متمركز شود، يك نظام برنامه‌ريزی يا شورای هماهنگی در رأس آن قرار داشته باشد كه مديريت آن را هدايت كند و گروه‌های مختلف قرآنی بر اساس يك خط مشی واحد و مشخص فعاليت كنند.

ضرورت تأسيس يك شورای هماهنگی در جامعه قرآنی احساس می‌شود

ثواقب تصريح كرد: در شرايط فعلی، گاهی حتی فعاليت‌های موازی، مقطعی، بدون راهبرد مشخص، منفصل و غير پيوسته، سطحی و غير مؤثر صورت می‌گيرد؛ بنابراين ضرورت يك شورای هماهنگی است كه به اين وضعيت سامان‌ دهد و از مجموع اين جوامع پراكنده يك نهاد توانمند، مؤثر و كارآمد ايجاد كند تا بتواند در تحولات سياسی و اجتماعی كشور نقش خود را به خوبی ايفا كند.

وی كه مدرس دانشكده علوم قرآنی شيراز نيز بوده در پاسخ به اين سؤال كه آيا هدايت درست و سازماندهی شده و بابصيرت برای حضور در صحنه‌‌ها و جايگاه درست ديده می‌شود، يادآور شد: به‌صورت مجزا، سليقه‌ای، خودجوش و گاه برنامه‌ريزی شده در مجموع حضور مردمی، جامعه‌ قرآنی نيز حضور دارد؛ ليكن به‌صورت هم‌افزايی، راهبردی و تأثيرگذار كه نمود ملموسی در فضای ذهنی جامعه داشته باشد، نتوانسته خود را نشان دهد.

شاخصه‌های جامعه‌ قرآنی با بصيرت همان شاخصه‌هايی است كه در قرآن بيان شده است

نويسنده كتاب تمثيلات و تشبيهات قرآن در ادامه در رابطه با شاخصه‌‌های جامعه قرآنی با بصيرت و هدايتگر اظهار كرد: شاخصه‌های جامعه‌ قرآنی با بصيرت همان شاخصه‌هايی است كه قرآن كريم به عنوان كتاب راهنما و دستورالعمل زندگی انسان‌ها مطرح كرده است.

ثواقب در ادامه اظهار كرد: جامعه‌ قرآنی از نظر بينش، روش و كنش نمونه‌ كامل الگوی پيشنهادی قرآن است يعنی بينشی استوار، مستدل و تزلزل‌ناپذير كه حاصل شناختی عميق و مبنايی از مبدأ و معاد و رسالت است و روش خويش را بر ارزش‌های منبعث از جهان‌بينی توحيدی و دستورهای عملی قرآنی بنا نهاده و در عرصه‌ كاركردی به‌صورتی فعال و مؤثر در صحنه‌های سياسی و اجتماعی حضور می‌يابد؛ نه روحيه انزواگرايی و گريز از جامعه به او دست می‌دهد كه شانه از هرگونه مسؤليتی خالی كند و نه بدون بينش و شناخت صحيح به عرصه‌ی سياست و اجتماع وارد می‌شود كه در وادی لغزش و خطا درافتد.

مدرس تاريخ قرآن دانشگاه داراب در رابطه با ديگر شرايط يك جامعه قرآنی گفت: چنين جامعه‌ای بر صراط مستقيم الهی با نور معارف قرآنی حركت می‌كند، ايمان و عمل صالح در چنين جامعه‌ای توأم است و حاصل آن خدمت به بندگان خدا به هدف رضايت خالق، تحقق ارزش‌های الهی در جامعه، پاك‌سازی ساحت جامعه از ظلم و ستم و تبعيض و حاكميت امت وسط و «شاهد» است.

اين قرآن‌پژوه در رابطه با چگونگی شكل‌گيری جامعه قرآنی سكولار و بی‌‌تفاوت به سياست اظهار كرد: وقتی جامعه‌ای قرآن شريف را كه كتاب هدايت و اداره‌ی امور انسان‌ها و جوامع است، آرام آرام و حتی با شيوه‌ای مقدس مآبانه و گاهی زيركانه و از روی عمد و غرض از صحنه‌ زندگی اجتماعی خارج سازد و آن را به كتاب فقط تلاوت بهر ثواب اخروی يا برخی رفتارهای فردی و شخصی تبديل كند، عملاً قائل به دو حوزه‌ی دينی و عرفی شده كه معتقد است در حوزه‌ دنيوی نيازی به حضور قرآن نيست.

در جامعه قرآنی سكولار، قرآن قرآن تنها مربوط به امور شخصی و اخروی افراد است

وی يادآور شد: در چنين جامعه‌ای قرآن مربوط به امور شخصی و اخروی افراد است، در نتيجه مديريت جامعه بر دستورالعمل غير وحيانی، غير قرآنی و غير دينی قرار می‌گيرد و قرآن از صحنه‌ سياست و اجتماع خارج می‌شود، چنين جامعه‌ای با اين‌كه در آن قرآن چاپ می‌شود، قرآن‌خوان هم حتی هست اما عملاً يك جامعه‌ سكولار است، چرا كه مدار زندگی‌اش بر محور قرآن نمی‌چرخد بلكه بر انديشه‌های بشری است كه طبيعتاً ضريب خطا و انحراف از مسير هدايت در آن زياد است.

وی در پاسخ به اين سؤال كه آيا جامعه قرآنی به‌عنوان خواص جامعه می‌توانند در بصيرت‌بخشی به اجتماع خود نقش ايفا كنند و آيا اين قشر در رابطه با تحولات اجتماع وظيفه‌ای دارند، گفت: جامعه‌ قرآنی اگر ضعف‌ها، كاستی‌ها و نواقص آن مرتفع شود و هويت ساختاری، نظم سازمانی و مديريتی به خود بگيرد با هم‌افزايی فعاليتی در قالب برنامه‌ راهبردی مشخص، می‌تواند در يكی از وظايف خود كه بصيرت‌بخشی به جامعه براساس آموزه‌های قرآنی است، مؤثر واقع شود، طبيعتاً اين جامعه به لحاظ شناخت و آگاهی كه از تعاليم قرآن كريم دارد، مسئوليت خطيری نيز در قبال مسائل جامعه دارد.

مسئولان سیاسی در صدر اسلام نيز از فعالان قرآنی بودند

ثواقب تأكيد كرد: در صدر اسلام نيز غالب كسانی كه مسئوليت‌های خطيری را در جامعه داشتند و از طرف پيامبر اكرم(ص) مأموريت تبليغی، آگاهی‌بخشی و بصيرت‌افزايی در ميان مردم، ترويج دين در جامعه، سفارت، قضاوت، احتجاج با مخالفان، حتی امر جهاد و اداره شهرها و نواحی بر عهده‌ آنان گذاشته می‌شد، همان حافظان و قاريان و آشنايان به قرآن كريم بودند.

وی در رابطه با نقش جامعه قرآنی در بصيرت‌بخشی به جامعه و همچنين تأثيرگذاری در تحولات سياسی و اجتماعی نظام چگونه ارزيابی می‌كنيد و اينكه آيا فكر می‌كنيد اين قشر توانسته‌اند به وظيفه خود عمل كنند يا خير، گفت: از هر قشری به اندازه‌ امكاناتی كه در اختيار دارند يا در اختيار آن‌ها گذاشته شده يا ميزان رجوعی كه به آن‌ها شده بايد توقع خدمت‌رسانی و تأثيرگذاری داشت.

ثواقب تأكيد كرد: جامعه‌ی قرآنی در همين شكل نامطلوب فعلی به صورت جزاير پراكنده، خدماتی را در سطح جامعه عرضه كرده و تأثيرگذاری داشته‌اند؛ اما شايد به سبب هم‌افزا نبودن و مجتمع نبودن و يا ضعف تبليغات نمود بارز نداشته است اما با ساماندهی كه گفته شد می‌تواند مؤثرتر در اين زمينه عمل كند.

اين دانشيار تاريخ اسلام دانشگاه لرستان در ادامه در رابطه با اينكه هيئت‌های مذهبی و مداحان فارغ از نوع جهت‌گيری سياسی در اين خصوص پر رنگ‌تر ظاهر شده‌اند، گفت: هيئت‌های مذهبی و مداحان از نظر نوع فعاليت از تنوع و گستردگی جامعه قرآنی با مفهومی كه ابتدا مطرح شد، برخوردار نيستند.

وی ادامه داد: فعاليت آنان بيش‌تر در برگزاری مراسم دعا، روضه‌خوانی و مداحی خلاصه می‌شود، اين فعاليت‌ها هم بيش‌تر در سطح احساس و عاطفه و به صورت هيجانی و عاطفی است؛ مطالبی كه عرضه می‌كنند معمولاً مبتنی بر روايت‌های خاص تاريخی است كه در مجالس گوناگون تكرار می‌شود و گاه تنها قالب و شكل آن تغيير می‌يابد.

وی افزود: بنابراين تأثيرگذاری آن‌ها عمقی نيست؛ در اين‌گونه مراسم مخاطب به محتوای سخن چندان توجه ندارد بلكه شكل مراسم، صدای خوش مداح يا روضه‌خوان و نفس حضور فيزيكی برای او مهم است، در حالی كه فعاليت جامعه قرآنی به اين سادگی نيست بلكه پيچيده و زمان‌بر است، نياز به تخصص و آگاهی لازم در حيطه‌ی كار خود دارد.

حمایت از پژوهشگران قرآنی موجب افزایش کمی و کیفی فعالیت آنان جهت تقويت بصيرت‌افزايی پايدار در جامعه می‌شود

ثواقب ادامه داد: اين تخصص مبتنی بر فعاليت‌های علمی و پژوهشی است كه صرف وقت فراوان می‌طلبد، نيازمند خردورزی و انديشه‌ورزی و تعقل و كند و كاو است اما در هيئت‌ها و جامعه‌ی مداحان به لحاظ تعداد مناسبت‌های سوگواری و جشن و اعياد مذهبی در كشور و پايگاه‌هايی مانند مساجد، حسينيه‌ها، بقاع متبركه و تكايا و به ويژه شبكه‌های گوناگون سيما كه در اختيار آنان قرار دارد، حضور آنان چشم‌گير و نمايان شده است؛ حتی اقبالی كه شبكه‌های سيما و هيئت‌های مذهبی در ايام مناسبتی از حضور مداحان دارند خود موجب شده كه اين برنامه‌های عامه‌پسند گستردگی يافته و كم‌تر در چنين ايامی از حضور قرآن‌پژوهان ، مفسران قرآن، جامعه‌ی قرآنی، سخنان و تأليفات آن‌ها استفاده ‌شود.

ثواقب تصريح كرد: اگر اين عرصه يعنی پايگاه‌هايی كه نام برده شد به طور مؤثر در حوزه‌ی فعاليت جامعه‌ قرآنی قرار گيرد و حمايت‌هايی در عرصه‌ پژوهش در معارف قرآنی صورت پذيرد (همانند حمايت‌هايی كه از هيئت‌ها و مداحان به عمل می‌آيد)، به اندازه‌ كافی توانمندی و كارآمدی در جامعه‌ قرآنی موجود است كه بتواند در تقويت و بصيرت‌افزايی پايدار و شناخت عمقی در جامعه گام‌های مهمی بردارند.

وی در رابطه با عدم انسجام فكری و سازمانی اين قشر گفت: نبود انسجام سازمانی و صورت‌بندی لازم و متشكل نبودن برنامه‌ كاری، پراكنده بودن حوزه‌ فعاليت جامعه‌ قرآنی و جنس فعاليت آنان كه در حوزه‌ انديشه و پژوهش و كار فكری ـ فرهنگی است، شايد كم‌تر به اين جامعه مجال حضور در معرض مخاطبان را همانند جامعه‌ مداحان، داده است و همين ممكن است به نظر عدم تحرك تعبير شود.

وی در رابطه با نقش جامعه قرآنی در مقابله با فتنه‌های سياسی يادآور شد: اگر به صورت فعاليت‌های فردی، گروهی، غير متشكل ارزيابی شود، جامعه‌ی قرآنی در آن قضايا در قالب حضور مردمی، مقابله فكری و انديشه‌ای، آگاهی‌بخشی و معرفت‌افزايی حضور داشته است؛ اما شايد به صورت يك كانون بارز تأثيرگذار كه بخشی از فضای ذهنی جامعه حضور ملموس و عينی آن را احساس كرده باشد به دليل همان ضعف‌هايی كه مطرح شد، نتوانست ظاهر شود.

ثواقب در رابطه با اينكه جامعه قرآنی به عنوان مرجع فكری مردم چگونه می‌توانند در هدايت و بصيرت‌بخشی به جامعه نقش مؤثری ايفا كنند و اينكه اين هدف نيازمند چه تمهيدات و راهكارهای اجرايی است، گفت: همان‌گونه كه گفته شد پس از سازمان يافتن و هويت‌يابی جامعه‌ قرآنی، طراحی راهبردها و اهداف، مشخص شدن محدوده فعاليت، هم‌افزايی توان و نيرو، با بهره‌مندی از امكانات و تجهيزات لازم و پشتوانه مالی جهت امور پژوهشی، اين جامعه می‌تواند نيازها، خلأها و مطالبات فكری و انديشه‌ای جامعه را به صورت مطلوب برطرف كند و با ترويج اصول و آموزه‌های قرآنی در جامعه سطح معرفت عمومی را ارتقا داده و در تلاطمات سياسی و اجتماعی، در بصيرت‌بخشی به مردم از توان و ظرفيت خود به طور مؤثر استفاده كند.

وی خاطرنشان كرد: بی‌شك سرمايه‌گذاری بر روی جامعه قرآنی، برجسته‌سازی جايگاه آن به عنوان يك مرجع فكری در جامعه، ارتباط بيش‌تر اين جامعه با مجاری تبليغی و رسانه‌ای جهت ارائه‌ محصولات فكری و انديشه‌ای خود می‌تواند زمينه‌ی حضور پررنگ‌تر جامعه قرآنی را در جامعه تقويت كند.