حجاب در تونس از استقلال تا انقلاب

به گزارش ایکنا، رؤسای جمهور و حاکمان تونسی با حجاب مخالفت می‌کردند، غافل از اینکه موضوع حجاب امری حکومتی نیست، بلکه شرعی است و زنان مسلمان و متعهد به اختیار خود آن را انتخاب می‌کنند.

حبیب بورقیبه و زین‌العابدین بن‌ علی، از رؤسای جمهور تونس، از مخالفان حجاب بودند و پس از انقلاب تونس، که منجر به سقوط حکومت بن‌ علی شد، برای حضور زنان در جامعه با حجاب کامل موج عظیمی به راه افتاد و حکومت انتقالی و دولت پس از آن، ممانعتی برای انتخاب حجاب معمول به عمل نیاوردند.

آنچه به عنوان مخالفت‌های مقطعی در این کشور به چشم می‌خورد، دیدگاه‌های روشنفکران و کسانی است که حجاب را مانعی برای آزادی زنان می‌دانند، در حالی که شواهد میدانی و نیز ارتباطات معمول اجتماعی بیان دیگری دارد. بسیاری از زنان محجبه با زنان بی‌حجاب در کمال احترام تعامل داشته و حتی در رسانه‌ها بدون توجه به نوع حجاب ظاهر می‌شوند و هیچ واکنش منفی‌ای نیز در حوزه اجتماعی به این موضوع به چشم نمی‌خورد.

هیچ گونه تعرضی هم به زنان محجبه در جامعه تونس گزارش نشده و این نشان‌دهنده آن است که حجاب ارزش و جایگاه خاص خود را در این کشور دارد و هرگونه تلاش برای ضدیت با آن، تلاش برای غربی‌‌سازی جامعه تونس به شمار می‌رود. البته این تلاش‌ها بسیار محدود است و در سطح کلان توجه چندانی به آن نمی‌شود.

بنابراین، با توجه به اهمیت و جایگاه حجاب در تونس و هم‌زمان با هفته عفاف و حجاب در کشورمان، در این گزارش که از سوی رایزنی فرهنگی ایران در تونس تهیه شده و در اختیار ایکنا قرار گرفته است، نگاهی به مسئله حجاب در این بخش از آفریقا و از زمان استقلال این کشور از فرانسه تاکنون خواهیم داشت:

حبیب بورقیبه؛ پایه‌گذار ممنوعیت حجاب

پس از خروج فرانسه از تونس و استقلال این کشور در سال 1956 رئیس‌جمهور حبیب بورقیبه امور را در دست گرفت و با بیان اینکه حجاب مانعی برای توسعه، مدرنیته و پیشرفت و لباسی تفرقه‌افکن و تقسیم‌کننده جامعه است، دستور به برداشتن حجاب زنان تونسی داد. وی همچنین ارائه و تسهیل تمام راه‌هایی که منجر به اختلاط جوانان با دختران شود و نیز چند همسری و روزه را ممنوع، فرزندخواندگی را آزاد و همچنین ازدواج مرد با زنی که سه‌ طلاقه است و با مرد دیگری ازدواج کرده،‌ حرام اعلام کرد و به منظور فعال‌کردن تصمیمات خود، در سال 1956 یعنی سه ماه پس از اعلام استقلال، مجله احوال شخصیه (مجموعه قوانین منتشره در تونس در 13 آگوست 1956) را که شامل بسیاری از این تصمیم‌گیری‌ها بود، منتشر کرد که با استفاده از قانون برای تغییر شکل جامعه تونسی در راستای ارزش‌های مدرنیته غربی عمل کند.

مجله احوال شخصیه شهرت زیادی در تونس به دست آورد و معروف‌ترین مجله در جهان مدرنیته شد؛ اما با مخالفت و اعتراض علمای دینی و حتی برخی از زنان روبه‌رو شد.

در بیانیه بورقیبه به هموطنان در 10 آگوست 1956 آمده است: «این یک پیشرفت چشم‌گیر به حساب می‌آید که عادات، کنترل این کشور را از بین می‌برد و این مجله با هدف رساندن زنان به شأن واقعی و ورود به مرحله مشارکت فعال تونس به چاپ رسیده است».

ممنوعیت پوشیدن حجاب در تونس طبق قانون 108 صادره در سال 1981 در زمان حبیب بورقیبه که حجاب را یک لباس فرقه‌ای می‌دانست نه یکی از واجبات دینی و خواستار ممنوعیت آن به ویژه در دانشگاه‌ها و مدارس متوسطه شد، در سال 1986 تمدید شد.

پایبندی زین‌العابدین بن علی به احوال شخصیه

پس از کودتایی که «زین‌العابدین بن علی» علیه حبیب بورقیبه انجام داد، تعهد خود را به ارزش‌هایی که بورقیبه بنیانگذار آن بود، به ویژه درباره موضوع زنان اعلام کرد. وی در یک سخنرانی در مارس 1988 بر تعهد و پایبندی خود به مجله احوال شخصیه تأکید کرد و گفت: «مجله احوال شخصیه یک برگ برنده برای ما به حساب می‌آید، ما به آن پایبند هستیم و عقب‌نشینی وجود ندارد و هرگز آن را رها نخواهیم کرد و یادمان نمی‌رود که تونس چگونه توانست به زنان و خانواده کمک کند».

بن علی در نوشتن قانون‌های ضد اسلامی زیاده‌روی کرد و زنان محجبه را مورد آزار قرار داد و بر این اساس آزار و اذیت زنان از مدارس، بیمارستان‌ها و سازمان‌ها به خیابان‌ها رسید و تأکید شد هرکس که مخالفت و قانون را نقض کند در معرض اخراج، شکنجه و تحت پیگرد قانونی قرار می‌گیرد و در سال‌های اخیر برخورد دولت با زنان محجبه به شکلی چشم‌گیر افزایش یافت و به جایی رسید که مقامات به مغازه‌هایی که عروسک محجبه «fella» یا همان فله را می‌فروختند، حمله کردند و مدعی بودند که این عروسک‌ها دختران کوچک را به پوشیدن حجاب تشویق می‌کند و افسران امنیتی تمام لوازم‌التحریری را که عکس این عروسک روی آن چاپ شده بود مانند کیف‌های مدرسه و جامدادی‌ها را جمع‌آوری و مصادره کردند.

در طول حکومت بن علی زنان محجبه با حملات نیروهای امنیتی مواجه می‌شدند و اجبار دانشجویان به خلع حجاب، جلوگیری از ورود محجبه‌ها به نهادهای آموزشی، محرومیت آنها از حق سکونت در خوابگاه‌های دولتی و همچنین محروم‌کردن آنها از مشارکت در امتحان و حتی محروم‌شدن از حق مسافرت علیه آنان اجرا شد. در این راستا «ایمان الطریقی»، وکیل و از فعالان حقوقی که از حق پوشیدن حجاب زنان تونسی دفاع می‌‌کرد، تأکید کرد که  بسیاری از خانواده‌ها و دختران آنها ترک تحصیل کامل را به خلع حجاب ترجیح داده‌اند، چراکه به نظر آنها حجاب یک ارزش دینی است. همچنین در عهد حکمرانی بن علی بسیاری از محجبه‌ها از فعالیت در نهاد‌های دولتی و آزادی‌های اجتماعی محروم شدند.

حجاب پس از انقلاب 2011

انقلاب 2011 تونس که رئیس‌جمهور «زین‌العابدین بن علی» را سرنگون کرد، موجب بازگشت حجاب و روی آوردن زنان به انتخاب حجاب شد و این باعث شد تعداد اندکی نیز روی به پوشیدن نقاب آوردند. مقامات، منشور 108 را که حجاب را در نهادهای دولتی ممنوع و آن را یک لباس فرقه‌ای نامیده بود، لغو کردند و این را به عنوان پایان دادن به مخمصه زنان محجبه و دوستی با هویت عربی اسلامی تونس دانستند. همچنین در بیانیه‌ای که پس از انقلاب تونس صادر شد، وزارت کشور اعلام کرد که زنانی که در شناسنامه‌هایشان عکس محجبه دارند، مشکلی نخواهند داشت و می‌توانند از همان عکس در تعاملات استفاده کنند.

پس از انقلاب 14 ژانویه 2011 حجاب به جامعه تونس بازگشت و به شکل‌های متعددی ظاهر شد مثل حجاب رنگی و حجابی که با نقاب همراه بود و لباسی به نام «لباس افغانی» و در عین حال حجاب مشکلی شد که در میان برخی گروه‌ها مانند گروه‌های سکولار جنجال‌برانگیز بود، چراکه آنان نگران بودند که این نوع حجاب به مرور زمان به یک فریضه اسلامی که همه به آن پایبند شوند، تبدیل شود و ادعا کردند که حجاب مخالف حقوق زنان و ضد برابری و حیثیت و آبروی بشریت است و اینگونه بود که مفتی تونس «عثمان بطیخ» گفت که «نقاب، لباس مسلمانان نیست و این یک لباس فرقه‌ای به شمار می‌رود».

از سوی دیگر پس از رویدادهای 11 سپتامبر 2001 و اعلام دولت آمریکا در مورد تغییرات کلی در منطقه مطابق با ارزش‌های دموکراسی غربی، رژیم تونس سعی کرد خود را به عنوان یک جایگزین سکولار در سطح بین‌المللی و حامی اصول سکولاریسم در خاورمیانه نشان دهد و هدف از آن نیز دستیابی حمایت غرب و آمریکا برای تونس بود.

در سال‌های اخیر، تونس شاهد بازگشت چشمگیر پوشیدن حجاب در دانشگاه‎‌ها و نهادهای دولتی و شخصی میان دختران و زنان بوده است. همچنین، در یک برنامه‌ تلویزیونی یکی از مجریان برنامه‌ کودکی را به نام «سنده الغربی» در شبکه 2 تلویزیون ملی تونس با پوشش کامل و حجاب برنامه اجرا کرد. این نخستین‌باری بود که تلویزیون ملی پس از اینکه در زمان «زین‌العابدین بن علی» نشان‌دادن زنان محجبه در شبکه‌های ملی کشور تونس ممنوع شد، یک مجری زن را با حجاب نشان  می‌داد. پس از آن روزنامه‌های محلی نوشتند که مدیر صدا و سیما پخش برنامه تلویزیونی «سنده الغربی» را به دلیل محجبه بودن مجری آن ممنوع کرد، صدا و سیما به شدت از جانب روزنامه‌ها و گروه‌های اسلامی مورد انتقاد قرار گرفت و از این موضع خود عقب‌نشینی کرد.

روشنفکران مخالف حجاب

آزاد شدن حجاب باعث ایجاد ترس در میان برخی روشنفکران تونسی شد و زمانی که «رجاء بن سلامه»،‌ پژوهشگر تونسی و استاد زبان عربی و ادبیات و تمدن در دانشگاه تونس و سردبیر مجله آنلاین «الأوان» نظر خود را درباره حجاب در تونس بیان کرد، جنجال گسترده‌ای به وجود آورد. وی اظهار کرد: «می‌ترسم انتشار حجاب حق زنانی را که حجاب نمی‌پوشند، ضایع کند، شاید دولت حجاب را مانند برخی کشورها اجباری نکند؛ اما ممکن است خود جامعه، زنان را به پوشیدن حجاب مجبور کند». رجاء همچنین مدعی شد که «حجاب ممکن است الگوهای ارتباطی ضد حقوق زنان به همراه داشته باشد، مثل فراخواندن به چند همسری و اطاعت زنان از همسران خود و سایر مواردی که بر خلاف برابری و کرامت انسانی است».

صالح الزغیدی، عضو انجمن دفاع از سکولاریسم در تونس، نیز در مخالفت با حجاب بیان کرد: «آیا ما داریم به سوی توسعه دین در خیابان شهرها و روستاهایمان پیش می‌رویم و ما آن کشوری هستیم که قبلاً حجاب را نمی‌شناختیم. نه مادرم و نه عمه من و نه خاله من که همه آنها اکنون مرده‌اند و بی‌سواد و از یک روستای کوچک بودند، نه حجاب را پوشیدند و نه می‌دانستند که آن چیست».

و پس از حل جنجال در مورد پوشیدن حجاب در تونس  نشانه‌هایی از بحث‌های جدی درباره نقاب ظهور کرد و (الطیب البکوش) وزیر سابق آموزش و پرورش در دولت انتقالی اعلام کرد که دانش‌آموزان دختر در پوشیدن حجاب در مدارس آزاد هستند؛ اما در مورد «پوشیدن نقاب به روش افغانی» مخالفت قاطع خود را اعلام ‌کرد و گفت: «هرگز با پوشیدن آن در مدارس موافق نیستم». شیخ عثمان بطیخ مفتی تونس همان نظر را داشت و به تلویزیون ملی کشورش اعلام کرد که «نقاب هیچ بیانگری از اسلام نیست و یک لباس فرقه‌ای به شمار می‌آید».

علاوه بر این معلمان در مدارس متوسطه و دانشگاه‌ها از پذیرش دانش‌آموزانی که نقاب می‌پوشیدند امتناع کردند، اما وقتی دیدند که به دلیل عدم موافقت دانش‌آموزان در برداشتن نقاب مجبور هستند که آنها را در امتحانات آخر سال شرکت دهند، موافقت کردند که آنها سال تحصیلی را از دست ندهند.

تنظیم گزارش: زهرا نوکانی