رویکرد هدایتی، تمدنی و طرح نظریات سرنوشت‌ساز؛ ویژگی‌های تفسیر آیت‌الله مصباح

به گزارش ایکنا، آیین نکوداشت علمی حکیم مجاهد، آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی، شامگاه چهارشنبه، ۲۴ دی‌ماه، با سخنرانی جمعی از اندیشمندان، به همت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و به صورت مجازی برگزار شد. در ادامه متن صحبت‌های آیت‌الله محمود رجبی، قائم مقام مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) را می‌خوانید؛

یکی از ابعاد استاد مصباح یزدی جنبه تفسیری ایشان است. ایشان از شخصیت‌هایی است که در این عرصه مورد عنایت علامه طباطبایی بودند و مرحوم علامه، المیزان را قبل از چاپ شدن در اختیار ایشان قرار می‌داد تا با مطالعه نظراتش را خدمت علامه عرضه کند. در یکی از جلسات نیز فرموده بودند که استاد مصباح در تفسیر المیزان با ما شریک هستند.

بیشتر بخوانید؛

• گزارش ایکنا از مراسم بزرگداشت آیت‌الله مصباح
• آینده میدان تأثیر شاگردان آیت‌الله مصباح
• تبیین ربط بین هست و باید در اندیشه استاد

آیت‌الله مصباح در مقطعی در مدرسه حقانی تفسیر ترتیبی را آغاز کردند و آن را ادامه ندادند و به تفسیر موضوعی روی آوردند که تحت عنوان معارف قرآن چاپ شد که باید این مجموعه را در یک نظام دید. ایشان چه پیش از انقلاب و چه پس از نهضت امام در عرصه اجتماعی و سیاسی، در پی اندیشه حکومت دینی و تمدن اسلامی بودند. در همان مقطع، فقه‌الانقلاب را برای تبیین شرعی بودن انقلاب مطرح کردند و در همان مقالات و بحث‌هایی که داشتند، نظریه حکومت اسلامی و جهت‌گیری به سوی تمدن اسلامی را مطرح کردند.

سه مؤلفه اصلی تمدن

این تمدن نیازمند سه مؤلفه است؛ نخست رهبری است که ایشان در وجود امام متجلی می‌دیدند، دیگری فرهنگی غنی که این تمدن را پشتیبانی کند و سومی اهمیت کادرسازی بود. ایشان درس‌هایشان برای جمع مشخصی بود تا برای انقلاب و تمدن اسلامی بتوانند روی آنها سرمایه‌گذاری و کادرسازی داشته باشند. مجموعه تفسیر موضوعی ایشان را باید در این دستگاه تبیین کرد. این مجموعه نیز عرصه فرهنگ غنی اسلامی است که محتوای تمدن اسلامی را تشکیل می‌دهد و با تدریسی که در این زمینه انجام دادند، کادرسازی برای چنین تمدنی را طراحی کردند.

این مجموعه، ویژگی‌های منحصر به فردی دارد؛ اولاً این تفسیر یک مجموعه تفسیری موضوعی است که خطوط رئوسی و اساسی تفکر قرآنی و معارف قرآنی را به صورت جامع در بر دارد. ایشان البته به صورت تفصیلی به مباحث وارد نشده‌اند. یکی از ویژگی‌های ایشان اولویت‌بندی بود و برخی از مباحث را هرچند در این ساختار وجود داشت، در اولویت قرار ندادند که از جمله مباحث فقهی و احکام فرعی بود، اما همین مجموعه، جامیعت خود را در زمینه فرهنگ غنی اسلامی دربر گرفت. یکی از ویژگی‌هایی که در این مجموعه تعبیه شده، نظام‌مندی و ساختارمندی مباحث است.

استاد مصباح و توجه به اجتهاد در تفسیر قرآن

در همان آغاز این مجموعه متذکر شدند که باید مجموعه معارف قرآنی را در یک نظام عرضه کنیم. این مجموعه، یک نظام کلی دارد و در درون آن، خرده‌نظام‌هایی وجود دارد که در کل به هم پیوند می‌خورند و نظام جامعی را عرضه می‌کنند. ویژگی دیگر این مجموعه این است که به روش اجتهادی است. ایشان معتقدند در تفسیر قرآن نیز باید روش اجتهادی پیموده شود و اگر در این زمینه از این روش عدول شود، اعتبار روش تفسیر موضوعی از بین می‌رود. چنانکه با شیوه تفسیر قرآن به قرآن که شیوه استادشان است، این تفسیر موضوعی را نگاشته‌اند.

ویژگی دیگری که در مورد این تفسیر موضوعی مطرح است اینکه، در این تفسیر، مجموعه‌ای از نظریه‌پردازی‌های سرنوشت‌ساز عرضه شده است. در بحث مبادی اختیار نظریه‌ای را عرضه کرده‌اند که در تمام علوم انسانی و در تحلیل‌ها و تبیین‌هایی که در علوم انسانی مطرح است اثر می‌گذارد. حتی در مهندسی فرهنگی نیز این نظریه کارساز است و در مباحث اخلاقی و مشاوره‌ای این نظریه می‌تواند نقش‌آفرین باشد. در واقع نظریه کلانی است که در همه عرصه‌های فکری و فرهنگی می‌تواند راهگشا باشد.

طرح نظریات بدیع در مجموعه تفسیری

نظریه دیگر ایشان نیز این است گه چطور می‌شود یک فرد یا جامعه سقوط می‌کند که نظریه بدیعی است و با یک عنصر محوری در این مجموعه نظریه سروکار داریم که عناصر دیگر، عناصر کمکی در این عنصر محوری هستند. نظریه دیگر، هرم نفس است و در هیچ کجا این نظریه عرضه نشده است و نسبت به قوای نفس در مبحث اخلاق در قرآن، هرم نفس را دارند و مجموعه بینش‌های قرآنی را در یک منظومه به نظم می‌کشند که بسیار در نظام دادن به مجموعه مفاهیم اخلاقی و ارزشی اهمیت دارد. نظریه‌های دیگری نیز در این مجموعه هست.

یکی از کسانی که در عرصه کج‌روی اجتماعی کار می‌کرد، در جرم‌شناسی تمام نظریات را گرد‌آورد و کتابی را چاپ کرد که به تصدیق جامعه‌شناسان جامع مباحث کج‌روی است. ایشان روایات را نیز براساس سؤالات حوزه کج‌روی دیده بود و براساس برخی تفاسیر، نظریه‌ای به دست آورد، اما پس از آن به اخلاق در قرآن استاد مصباح رجوع می‌کند. این محقق می‌گفت که نکاتی را در اینجا یافتم که در هیچ یک از تحقیقات خودم وجود نداشت و بسیار نقش‌آفرین بود.

رویکرد هدایتی تفسیر آیت‌الله مصباح

ویژگی دیگر این مجموعه، رویکرد هدایتی آن است. بسیاری از مباحث در تفسیر موضوعی در بعد هدایتی، اثرگذاری تربیتی در شخصیت انسان و رهنمود او در عرصه عمل اثرگذار و تحول‌آفرین است. ویژگی دیگری که در این طرح وجود دارد اینکه، پُرکننده خلأها و نیازهاست و استاد تأمل کردند که در عرصه نظام تفکر دینی، خلأها کجاست و بر اساس آن خلأها، این مجموعه معارف را تنظیم کردند؛ یعنی بخش‌هایی که پُرکننده خلأهاست و آنها را در این مجموع تعبیه کردند، ناظر به شبهات و تهاجماتی است که به فرهنگ دینی شده است. در بسیاری از مباحث ایشان برای ما سؤال بود نقش‌آفرینی‌اش در کجاست، بعد دیدیم که اتفاقاً چیزی که پاسخگوی شبهات و نیازهای ماست، همین موارد است.