وحدت تاکتیکی و مصلحتی جوابگوی مشکلات جهان اسلام نیست + فیلم

جمعی از دست‌اندرکاران و کارگزاران حج کشور، ۱۸ خردادماه در آستانه‌ اعزام حجاج به سرزمین وحی، با رهبر معظم انقلاب اسلامی دیدار کردند. رهبر معظم انقلاب در این دیدار با اشاره به اهمیت وحدت در جهان اسلام تأکید کردند: «مدام صدبار تکرار می‌کنیم باز یکی از آن طرف صدایش بلند می‌شود راجع به مسئله‌ شیعه و سنی و اختلافات و شکاف‌ها. چرا این کار را می‌کنند؟ چرا به سود دشمن کار می‌کنند؟ نمی‌دانند که انگلیس‌ها هنرشان ایجاد اختلاف است و یکی از گسل‌ها و شکاف‌هایی که همیشه انگلیسی‌ها استفاده کرده‌اند شکاف بین شیعه و سنی بوده؟ حالا به‌تدریج دیگران هم یاد گرفتند و در این اندیشکده‌های آمریکا، اندیشکده‌های سیاسی و... ملاحظه می‌کنید که می‌گویند بله فلان افراد شیعه‌اند، فلان جاها شیعه‌اند فلان جاها سنّی‌اند. به آنها هم رسیده شیعه و سنی! نکنید، برادرانه باهم زندگی کنید»

 

برای بررسی بیشتر اهمیت اتحاد شیعه و سنی با افتخار دانش‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی به گفت‌وگو نشستیم که بخش دوم و پایانی آن را در ادامه می‌خوانید.

 

برای مشاهده بخش اول این مصاحبه با عنوان  چرا تئوری‌های تقریب در جهان اسلام موفق نبوده‌اند؟  قبلا منتشر شده است.

 

 

لازم است برای جواب دادن به این سؤال توضیحات بیشتری درباره مقوله تقریب ارائه دهم چراکه گاهی اوقات اشکالی که درباره مسئله وحدت مطرح است و سوء تفاهم‌هایی را به وجود آورده و باعث شده برخی نگاه‌های افراطی، جنبه تدافع و تقابلی با این مسئله داشته باشند این است که مفهوم شناسی دقیقی از این مسئله صورت نگرفته است. نکته مهمی که شاید عامل اول سوء تفاهم افراد باشد این است که اگر شیعه و سنی بخواهند وحدت داشته و در کنار هم به صورت یکپارچه در یک جبهه قرار بگیرند به منزله این است که باید دست از اعتقادات و باورهای مذهبی خودشان که در طول تاریخ به لحاظ اعتقادی و فکری شکل گرفته است، بردارند و منجر به کم‌رنگ شدن باورهایی شود که باعث تمایز میان مذاهب اسلامی شده است.

 

معتقدم این یک توهم بسیار اشتباه نسبت به موضوع وحدت و تقریب است چراکه کلمه تقریب برگرفته از مستندات کتاب و سند و منابع اصیل اسلامی نیست بلکه می‌توانیم آن را به عنوان یک کلمه معاصر در نظر بگیرم اما این تقریب به معنای تمرکز بر اشتراکات است؛ یعنی هرکدام از مسلمانان با وجود تمایزات اعتقادی که دارند و با حفظ این تمایزات، بر اشتراکات متمرکز شوند. خوشبختانه اعتقادات مشترکی که مسلمانان دارند بسیار زیاد هستند و از جمله اینکه کتاب و قبله مشترک، ایمان به توحید، نبوت، معاد، انجام واجباتی که در شریعت آمده و ... اصول مشترکی در میان مسلمانان هستند که به عنوان اعتقاد واحد وجود دارد.

بنابراین در کلیت امور، اشتراکات بسیاری وجود دارد و لازم است ما در زمینه تقریب با تکیه بر این اشتراکات و با حفظ تمایزات، همدلی و الفت را در بین خودمان رواج دهیم و تقویت کنیم و بدین ترتیب در مقابل دشمنان جهان اسلام در یک جبهه مشترک قرار بگیریم و نسبت به این دشمنان، شناسایی داشته و الفت و همدلی را در میان خودمان با تکیه بر اشتراکات حفظ و تقویت کنیم.

 

در عین حال لازم است در باورها و اعتقادات خاص خودمان با ارزیابی و تحقیق، به دنبال لایه‌های اشتراک در بین باورهای اعتقادیمان باشیم و بدین ترتیب بتوانیم قدم به قدم به همدیگر نزدیک شویم. این آرمانی است که در مفهوم تقریب گنجانده شده و متأسفانه به دلایل مختلف، گاهی نگاه‌های بسته و افراطی وجود دارند که اساساً نمی‌خواهند به این موضوع ورود پیدا کرده و خودشان را در معرض فهم این موضوع قرار نمی‌دهند.

 

 

اگر آسیب شناسی صورت گیرد به این نتیجه می‌‌رسیم که اقدامات این افراد دلایل مختلف دارد و در طول تاریخ، در بسیاری از موارد از جمله دست مغرضانه دشمنان که از جریان تفرقه میان مسلمانان سودهای هنگفت و منفعت‌های کثیری را توانسته‌اند برای خودشان رقم بزنند از دلایل این موضوع بوده است. مسلم است که هیچ دشمنی حاضر نیست به دلیل خطراتی که برای حفظ این منافع وجود دارد جریان وحدت در میان مسلمانان شکل بگیرد و متأسفانه در طول تاریخ، نگاه‌های افراطی و سخت نسبت به گروه مقابل در میان هر دو گروه وجود داشته است و ما امروزه با نگاه‌های افراطی زیادی در این عرصه مواجه هستیم.

 

حتی گاهی اوقات در عرصه تقریب و وحدت، برخی نگاه صوری و عارضی بر این مسئله دارند چراکه وحدت می‌تواند در سه قالب تعریف شود؛ گاهی اوقات وحدت به شکل مطلق را در نظر می‌گیریم که چنین چیزی اساساً ممکن نیست و حتی در درون یک مذهب هم تفاوت آرا و سلیقه‌ها وجود دارد و حتی در رویکردهای اجتهادی علما، این تفاوت‌ها را در درون مذهب امامیه به طور خاص به عنوان نماد شیعه و همینطور مذاهب اهل سنت مشاهده می‌کنیم به طوریکه شعار «اخْتِلافُ اُمّتي رَحمَةٌ» شعار رایجی است و به پیشرفت معارف دینی کمک می‌کند.

 

اما مسئله مهم این است که به این اختلافات دامن نزنیم برای مثال در طول تاریخ در میان دیدگاه‌های اهل سنت، اختلافات بسیار زیادی را در بین دو گروه اهل رای و اهل حدیث مشاهده می‌کنیم که حتی منجر به جنگ‌ها و خونریزی‌های سختی شده است ولی چنین تنشی را در طول تاریخ بین شیعه و سنی نداشته‌ایم اما متأسفانه در دوران معاصر، دشمنان تا توانسته‌اند آتش اختلاف را به سود خودشان برافروخته‌اند لذا لازم است مصلحان جهان اسلام به این مسئله توجه کرده و زمینه‌های وحدت و تقریب را فراهم کنند.

نوع دیگری از تقریب و وحدت به شکل مصلحتی و تاکتیکی است. این هم چندان جوابگو نیست چراکه اگر حرکتی صرفاً ظاهری باشد و بر اندیشه‌های عمیق افراد رسوخ نکرده باشد معمولاً نتیجه ثمربخشی در پی نخواهد داشت و چه بسا گاهی نتیجه معکوس هم  در پی داشته باشد. آنچه در منویات رهبر معظم انقلاب و بسیاری دیگر از فعالان عرصه وحدت و تقریب وجود دارد وحدت از نوع معقول و مطلوب است به طوری‌که نگاه و باور شیعه و سنی به موضوع، استراتژیک باشد نه اینکه صرفاً نوعی وحدت صوری، ظاهری و عارضی را شاهد باشیم.

 

در اینجا اگر از تقریب صحبت می‌کنیم منظور ما همدلی حقیقی و باور قلبی به وحدت است که بُعد عاطفی موضوع را تقویت کند و نهایتاً ‌اگر به صورت استراتژیک به قضیه نگاه شود می‌تواند حرکت بسیار سرعت بخشی برای تقویت وحدت در میان کشورهای اسلامی باشد.

 

 

یکی از مهم‌ترین تبعات، عقب‌ماندگی جهان اسلام است. کشورهای اسلامی با وجود منابع بسیار غنی که از نظر طبیعی، انسانی و جغرافیایی در اختیار دارند و در طول تاریخ هم سرآمد پیشرفت و تکنولوژی بوده‌اند اما متأسفانه دشمنان باعث شدند که مهم‌ترین نتیجه تفرقه در جهان اسلام، عقب‌ماندگی دنیای اسلام باشد و کینه‌ورزی، جنگ، ترور و تکفیر تبدیل به معضلاتی برای جهان اسلام شده که ناشی از اختلاف در میان کشورهای اسلامی است و آثار آن را به وضوح مشاهده می‌کنیم.

 

پیش قراولان عرصه تقریب، ساحت مقدس ائمه اطهار(ع) بوده‌اند چون در طول تاریخ فشارهای زیادی بر جامعه اسلامی وجود داشته و برخی اختلافات پدید آمده است اما از همان زمان حضرت علی(ع) شاهد سعه صدر ایشان و سپس بقیه ائمه بوده‌ایم. با مدیریت ائمه در طول دوران حیات آنها، هیچگاه تنش و تقابل‌های بسیار سختی که امروزه در جهان اسلام بین شیعه و سنی مشاهده می‌کنیم، وجود نداشته و علت موضوع هم مدیریت صحیح ائمه بوده است.

 

امام صادق و امام رضا(ع) به دلیل اقتضائات زمانه خودشان به شکل بزرگوارانه برای حل اختلافات تلاش کردند. جهاد علمی و فرهنگی که امام صادق(ع) در زمانه خود به دلیل اختلافات امویان و عباسیان داشتند باعث شد از حرکات مغرضانه جلوگیری کنند لذا با قیام عباسیان همراه نشدند بلکه برای نشر معارف حقه دین تلاش کردند و یکی از اثرات بسیار بارز این حرکت علمی امام صادق(ع)، تلمذ بسیاری از دانشمندان و رهبران اهل سنت از مباحث علمی امام و تعاملات نزدیک حضرت با آن بزرگواران بود و این هم نمادی از فعالیت تقریبی است.

امام رضا(ع) هم به صورت هوشمندانه و بزرگوارانه تلاش می‌کردند رفتار اخلاقی، عاطفی و در عین حال آزاد اندیشی و خردورزی را در میان جامعه اسلامی رشد دهند و با مدیریت هوشمندانه خود علی‌رغم اختلافاتی که وجود داشت وحدت در جامعه اسلامی محقق شود و لذا ائمه طلایه‌داران عرصه تقریب بوده‌اند.

 

 

حج فرصتی برای نزدیکی مسلمانان از لایه‌ها و قشرهای مختلف همانند نخبگان و عوام است. در این ایام می‌‌توان اشتراکات را در جهان اسلام دوباره معماری کرد؛ چراکه مسلمانان گرد هم آمده و مناسکی را با یک اسلوب خاص فقهی اجرایی می‌کنند و اگر هم اختلافاتی وجود دارد در مسائل بسیار کوچک فقهی است. مسلمانان گرد قبله واحد طواف کرده و به نبوت واحد اعتقاد دارند و همه مسلمانان زیارت مزار شریف رسول خدا را از برنامه‌های سلوک حج قرار می‌دهند.

 

در قرآن کریم آمده است: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا؛ البته شما را به رسول خدا (چه در صبر و مقاومت با دشمن و چه دیگر اوصاف و افعال نیکو) اقتدایی نیکوست، برای آن کس که به ثواب خدا و روز قیامت امیدوار باشد و یاد خدا بسیار کند» (احزاب/ 21) با توجه به این آیه، اخلاق حسنه و سلوک نبوی، یکی از عناصری است که می‌تواند عامل وحدت موثر در میان مسلمانان باشد لذا حج عاملی برای وحدت و تقریب در میان مسلمانان است و اگر به شکل درستی از آن استفاده شود می‌تواند تقریب و پیشرفت را برای عموم مسلمانان در پی داشته باشد.