اندر مذمت روضه‌‎خوانی باز و مقتل‌‎خوانی مکشوف

سال هجری قمری غمبار آغاز می‌‎شود و با فرا رسیدن ماه محرم قلب امام زمان(عج) و محبان اهل بیت(ع) زیر بار سنگین مصائب این ماه و غم شهادت حضرت اباعبدالله الحسین(ع) قرار می‌‎گیرد. مصیبت‌‎هایی که نه تنها فشار آن از سال 61 هجری تا کنون کاسته نشده بلکه هر سال به داغ آن افزوده شده است.

در این میان ذکر مصیبت اهل بیت(ع) به ویژه مصیبت‌هایی که در جریان فاجعه کربلا به دست مسلمان‌‎نماها و عوامل حکومت بنی امیه علیه امام حسین(ع)، اهل بیت آن حضرت و یارانش رقم خورد یکی از سفارشات مهم و مؤکد ائمه معصومین است که طبق فرمایشات ایشان اجر عظیم و کم نظیر اخروی برای ذاکران و نوحه خوانان این دستگاه در نظر گرفته شده است.

از دیرباز تا کنون مداحان و ذاکران اهل بیت به مناسبت‌های مختلفی اعم از ولادت‌ها و شهادت‌ها به ذکر سجایا و مصیبت‌هایی که توسط اشقیای امت پیامبر(ص) بر اهل بیت ایشان روا داشته شده می‌پرداختند و این منابر و تکایا بودند که بوسیله وعاظ و ذاکران در طول تاریخ - به صورت شفاهی - ناقل حوادث مرتبط به خاندان پیامبر اکرم(ص) بودند و با شیوه‌های مختلف و گاه منحصر به‌فرد، تصویری ماندگار از آن زمان در اذهان مستمعین و پا منبری‌ها ترسیم و نقش می‌بستند.

اکنون نیز مداحان و ذاکران اهل بیت - به دلیل تمایل تعداد قابل توجهی از جوانان به شرکت در مراسم مذهبی و شنیدن صوت زیبا و یا سبک مداحی آنان - نقش به‌سزایی در انتقال سیره پیامبر(ص) و معارف اهل بیت به این قشر مهم از جامعه اسلامی ایفا می‌کنند. آنچه در شروع این نوشتار به آن پرداختیم درباره نقش مهم ذاکران و مداحان بود اما در ادامه قصد داریم به نقد یکی از سبک‌های مقتل‌‎خوانی بپردازیم که متأسفانه توسط برخی مداحان و روضه‌‎خوانان به کار برده می‌شود اما توجه جدی به عواقب آن نمی‌شود.

ورود مداحان و روضه‌‎خوانان به توصیف مو به موی لحظه شهادت امام حسین(ع) به منظور اشک گرفتن از مستمعین کار ناپسندی است که این نوع مداحی را «مقتل‌‎خوانی باز» و یا «مکشوف» می‌خوانند. این نوع روضه‌‎خوانی مکشوف به دلیل انعکاس جزئیات دلخراش و تصویری آزار دهنده از لحظه شکست ظاهری یک امام معصوم و بازتاب نمای ضعف و نیز احتمال غلو و بزرگنمایی در وصف آن لحظه، ولو برای اثبات شقاوت و سنگدلی دشمنان اهل بیت، مذموم و نکوهیده است. این کار نه تنها خدمتی به اباعبدالله الحسین(ع) نمی‌کند و پسندیده نیست بلکه موجب ناخرسندی اهل بیت می‌شود، بنابراین وعاظ و مداحان باید حرمت امام حسین(ع) را رعایت کنند تا مبادا عمل ممدوح آنها به عمل مذموم تبدیل شود.

روضه مکشوف و باز در هر شرایطی دل انسان را سنگ می‌کند. مثل بعضی‌ها که به محض سوار شدن به ماشین و از روی عادت، ضبط را روشن کرده و روضه گوش می‌کنند. روضه شرایط و حضور قلب می‌خواهد تا فرد بنشیند، گوش کند و گریه کند. بنابراین همانگونه که ذاکر و مداح باید شرایط زمان و مکان روضه‌‎خوانی را درست تشخیص بدهند مستمع نیز باید آداب نشستن پای روضه امام حسین‌‎(ع) را بداند و آن را رعایت نماید.

روضه‌‎خوانی باید دارای خط قرمز باشد و آن فاصله گرفتن از غلوگویی‌‎ها در وصف معرکه و دوری از پرداختن به جزئیات لحظه شهادت امام حسین(ع) و نیز خودداری از بزرگنمایی دشمن یا تاکید بر ضعف - در عده و عدد - یاران سید الشهدا باشد. خط قرمزی که همه ذاکران و مداحان باید پشت آن بایستند و به‌خاطر رعایت حرمت و شأن امام پا را فراتر از آن نگذارند.

متأسفانه گاهی برخی مداحان آنقدر اتفاقات مربوط به قیام عاشورا و نحوه شهادت یاران امام حسین(ع) و به‌خصوص شخص حضرت و خانواده ایشان را پس از اسارت بی‌‎باکانه و به طور واضح بیان می‌کنند که کارشان به بی‌‎حرمتی می‌کشد.

از مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین سید‌‎مهدی طباطبایی در جایی خواندم که می‌فرمود: «یک نکته بسیار مهم درباره روضه مکشوف خواندن این است؛ کسی که اصرار دارد این طور روضه بخواند، عزیز از دنیا نمی‌رود، بلکه دچار ذلت و خواری می‌شود. این نمونه را در زندگی‌ام دیده‌ام. شخصی بود که از بردن نامش معذورم، اما همیشه و بدون هیچ رعایت و ملاحظه‌ای درباره حال مجلس و شأن دستگاه اهل بیت‌‎(ع) روضه باز و مکشوف می‌خواند، در آخر عمر با ذلت و خواری از دنیا رفت».

مرحوم طباطبایی سپس می‌افزاید: «نکته مهم این است آن واعظی که روضه باز می‌خواند آنقدر به فقر افتاد که یک روز به دیدن او رفتم، گریه می‌کرد و می‌گفت: من روضه باز (مکشوف) خواندم این اندازه به فقر افتادم. به دیگران بگو که بعضی روضه‌ها ممکن است مردم را بگریاند اما فقر می‌آورد و فرزندان را هم دور می‌کند.»

مرحوم طباطبایی همچنین می‌گوید: «یکی دیگر از دوستان به نام قوام لاری بود که صدای بلندی داشت. گاهی روضه‌ها را با کنایه می‌خواند و گاهی مطالبی را به طور واضح تعریف می‌کرد. می‌گفت: شما انتظار دارید من روضه باز بخوانم تا گریه کنید، اما من خودم را پیش امام حسین(ع) ضایع نمی‌کنم و عزت و حرمتش را نگه می‌دارم.» اما اگر صدای گریه‌ها و ناله‌ها خیلی بلند می‌شد، باز می‌خواند اما باز هم احترام نگه می‌داشت. مثلاً در مورد حضرت زهرا(س) می‌گفت: امام حسن(ع) دید که وقتی مادرش از زمین بلند شد، گوشواره روی زمین افتاده... این نوع روضه باز می‌خواند و یا تعبیری می‌کرد که مادرش راه را گم کرد».

مرحوم حجت‌الاسلام سید مهدی طباطبایی که خود از واعظان و سخنرانان مشهور به شمار می‌رفت درباره مداحانی که به‌جای خواندن روضه باز و مکشوف به خواندن روضه ملایم و باکنایه و مختصر اکتفا می‌کردند خاطره جالبی تعریف می‌کردند. ایشان در این زمینه می‌گفت: «حاج شیخ مرتضی عیدگاهی مشهور به شهیدی، از کسانی بود که روضه بسته با کنایه می‌خواند. من به خاطر ندارم در عمرش یک بار هم روضه باز و مکشوف خوانده باشد. خودش هم می‌گفت که؛ نگفتم اسب را بر بدن‌ها.... بیشتر از این هم نمی‌گفت و جمله‌‎اش را تمام نمی‌کرد. چند باری هم خودم شاهد بودم که در روضه‌های حضرت سید الشهدا(ع) این طور می‌گفت که؛ اگر آینه از دست‌‎تان بیفتد و دو تکه شود برمی‌‎دارید. اگر چهار قطعه شود باز هم می‌توانید بردارید. اما اگر آینه‌ای زیر سم اسب رفته باشد چه می‌کنید؟ جز این است که بوریا و حصیر بیاورید؟ همین روضه‌ها برای مردم کافی بود تا عظمت مصیبت را درک کنند».

در فاجعه کربلا و مصیبتی که بر امام حسین(ع) و اهل بیت آن حضرت وارد شد همین بس که امام حسن مجتبی(ع) در لحظه احتضار به برادرش امام حسین(ع) درباره روز عاشورا فرومود: «لا یوم کیومک یا اباعبدالله». به نظر می‌رسد هیچ سخنی گویاتر از فرمایش امام حسن(ع) درباره شهادت امام حسین(ع) وجود ندارد، سخنی که از یک امام معصوم درباره معصوم دیگری در تاریخ به ثبت رسیده تا بزرگی و بی‌‎همتایی جنایتی که مدعیان پیروی از دین پیامبر اسلام در حق فرزند پیامبرشان نشان دهد. لذا با این جمله‌‎ای که امام حسن(ع) در وصف روز عاشورا و شهادت امام حسین(ع) بیان فرموده، می‌‎توان‌ های های گریست بدون اینکه نیازی به شرح جزئیات و نحوه شهادت سید الشهدا، از سوی مداحان اهل غلو باشد.

واقعه کربلا صحنه نمایش اوج قساوت قلب و شقاوت مردمانی بود که در ظاهر بر دین پیامبر اکرم(ص) بودند اما در عمل حاضر شدند فرزند ایشان را به فجیع‌ترین شکل ممکن به شهادت برسانند، اتفاقی که حتی اگر تنها به شهادت فوری امام حسین(ع) و بدون مصائب و حواشی دیگری رخ می‌داد، به تنهایی مصیبت عظمایی به شمار می‌رفت و نیازی به افزودن خرافات، غلو و یا دروغ پردازی به منظور گریه گرفتن از مستمعین ندارد.

مرحوم آیت‌الله حق‌شناس معتقد بود روضه فی‌نفسه کارساز است و ارزش دارد، چه مخاطبان با آن گریه بکنند یا نکنند، لذا جا دارد مداحان و ذاکران همانگونه که تلاش می‌کنند به مستمعین و پا منبری‌ها فرهنگ عاشورای امام حسین(ع) را به شکل شایسته‌‎ای منتقل نمایند، خود نیز با رعایت خط قرمزها در همه جوانب مقتل‌‎خوانی، ادب لازم را در انعکاس حماسه حسینی بکار گیرند.

یادداشت از سیدمحمود جوادی