تحلیل ابعاد روانشناسی عزاداری سیدالشهدا(ع) + فیلم

مکتب نجات‌بخش سیدالشهدا زمینه رشد و تعالی شخصیت انسان‌ها را فراهم می‌کند. بهترین زمان برای ترویج و تبیین این مکتب ماه محرم است و بهترین زمان برای تبیین ابعاد شخصیت وجودی سالار شهیدان(ع) روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی است. باید تلاش شود تا در مجالس عزاداری امام حسین(ع) بصیرت‌افزایی مبنی بر آموزه‌های دینی و قرآنی انجام شود. باید اشک‌های ریخته شده در این مراسم مردم را برای کمک به مظلوم و عزت اسلام و ایستادگی در مقابل ظالم ترغیب کند. این مجالس باید دارای دو بعد شور و حماسه و شعور و معرفت باشند و هر دو بعد باید در کنار یکدیگر احیاء شوند. اگر شور و حماسه بر شعور غلبه یابد، مجالس به‌ سوی جنون رهنمود می‌شود.

ایکنا بنا بر رسالت آموزشی خود نسبت به تحلیل ابعاد روانشناسی عزاداری سیدالشهدا(ع) اقدام کرده است تا با بررسی زمینه‌های روانی این اتفاق توسط محمدرضا کمن، روانشناس بالینی در شناخت و معرفت بهتر و کامل‌تر این واقعه قدم مؤثری بردارد و چراغ راهی برای زندگی انسان امروز بیفروزد. در ادامه سخنان محمدرضا کمن درباره چرایی حضور و شرکت در مراسم‌ها و مجالس عزای امام حسین(ع) را مشاهده کرده و می‌خوانید.

در مجالس عزای امام حسین(ع) زمانی که ذکر مصیبت می‌کنند اشک می‌ریزیم وقتی فرد مصیبت را می‌شنود بااینکه بارها شاید این مصیبت‌خوانی را شنیده باشد دچار شوک شده و گاه حتی اذیت می‌شود که برای چه محبوب‌ترین و مظلوم‌ترین خلق خدا دچار چنین مصیبتی شده است. منتهی چون از لحاظ تاریخی به روایت تاریخ این جریان آگاهی دارد و بارها این مصیبت برای او تکرار شده است در مرحله شوک و انکار باقی نمی‌ماند به‌سرعت وارد مرحله پذیرش می‌شود و شروع به اشک ریختن می‌کند. این اشک ریختن برای فرد سبکی ایجاد می‌کند و بعد در ذهن خود به تجزیه‌وتحلیل ابعاد واقعه کربلا می‌پردازد.

یک بُعد دیگر اشک ریختن برای مصیبت‌های سیدالشهدا(ع) کسب حال خوب و سبکی خاطر است. چگونه وقتی مجلس عزای امام حسین(ع) تمام می‌شود با اینکه فرد خیلی اشک ریخته است اما بعد از آن یک سبکی و حال خوب در او شکل می‌گیرد علی‌رغم اینکه غصه‌ها و غم‌هایی در وجود او شکل می‌گیرد؟ در پاسخ باید گفت که در علم روانشناسی مبحثی به نام «مقایسه با زیردست» وجود دارد که عنوان می‌کند اگر می‌خواهیم حالمان خوب باشد وقتی دچار مصیبت و ناراحتی می‌شویم به افراد زیردست خود فکر کنیم. منظور از افراد زیردست کسانی هستند که پیش از ما دچار رنج و مصیبت شدند و قبلتر از ما فشار بر آن‌ها وارد شده است.

یکی از اتفاقاتی که در مجالس عزای امام حسین(ع) رخ می‌دهد این است که وقتی فرد وارد مجلس می‌شود و مصیبت‌های وارده بر سیدالشهدا(ع) به عنوان بهترین خلق خدا می‌شنود غصه‌ها و غم‌های خود را فراموش می‌کند و احساس می‌کند که غم‌های او در مقابل مصیبت‌های که بر خاندان امام حسین(ع) وارد شده است به چشم نمی‌آید. پس یکی از اثرات مجالس عزای امام حسین(ع) این است که مشکل و مصیبت فرد از آن حد و اندازه‌ای که به او وارد می‌کند سبکتر و کوچکتر به نظر می‌رسد. به هر ترتیب مشکلات و مصیبت‌ها خواهد گذشت و به هر حال فرد از این مجلس عزا یاد می‌گیرد که مشکلات را در ذهن خود سبک شمارد و متوجه می‌شود مصیبت‌ها و مشکلات سنگینی که برای بهترین خلق خدا رخ داده می‌تواند وزن مشکلات من را کاهش دهد. وقتی برای مصیبت‌های وارد بر سیدالشهدا(ع) اشک می‌ریزید مسائل و مشکلات برای شما رنگ می‌بازد و دیگر اهمیت خود را از دست می‌دهد انگار احساس می‌کند یک قدرت و قوتی پیدا کردید که می‌توانید با مشکلات خود خیلی راحت‌تر مواجه شوید و آن‌ها را حل کنید.

حالا بینش‌های مختلفی که به واسطه فضای مجلس عزای امام حسین(ع) ایجاد می‌شود فقط به مقایسه مشکلات ختم نمی‌شود. فرد یاد می‌گیرد که مشکلات تمام می‌شود و متوجه خواهد شد اگر کسی برای او مشکل ایجاد می‌شود لزوماً برای بد بودن او نیست می‌تواند یک امتحان الهی باشد. شنیدن روضه‌های امام حسین(ع) بینش‌های انسان را تنظیم می‌کند و مقابله و مواجه و حل مشکلات را برای هر فرد راحت‌تر می‌کند. طبیعتاً با پس از شرکت در مراسم عزای امام حسین(ع) یک سبکی خاص و آرامشی پیدا می‌کنیم البته اگر یک فرد در مراسم عزاداری شرکت کرد و احساس سبکی و آرامش به او دست نداد فکر نکند که عزاداری امام حسین(ع) برای او کارایی ندارد پس لازم نیست که در این مراسم‌ها شرکت کند. ما در عزاداری سیدالشهدا(ع) شرکت می‌کنیم به این دلیل که خداوند این کار را دوست داشته و خیر بندگان در آن قرار دارد لذا هر فرد در این مجالس باید شرکت کند و دنبال گرفتن نتیجه آن نباشد چراکه برای هر شخص بسته به شرایطی که او دارد نتیجه متفاوتی حاصل می‌شود و سعی کنیم برای خشنودی امام حسین(ع) و کسب رضایت خداوند گام برداریم.

شرایط حضور کودکان در مجالس عزاداری

یکی از نکاتی که در ایام سوگواری مورد سؤال خانواده‌ها قرار می‌گیرد این است که آیا فرزندان در سنین مختلف باید در مجالس عزای امام حسین(ع) شرکت کنند؟ برای پاسخ به این سؤال نکاتی را یادآوری می‌کنیم. برای مثال زمانی که فرزندان در مهمانی‌ها دچار کلافگی می‌شوند باید سعی کنیم که فضای مهمانی برای آن‌ها تغییر کند یا با آن‌ها مشغول بازی شویم یا سعی کنیم شرایط را تغییر دهیم و شبیه به این قصه در ماه رمضان نیز وجود دارد. اگر فرزندانی داریم که هنوز به سن تکلیف نرسیده اما می‌خواهند روزه‌ بگیرند، باید سعی کنیم تجربه خوشایندی برای آنان به وجود بیاوریم تا نسبت به روزه‌داری حس خوبی پیدا کنند. مشابه موارد ذکر شده نیز برای شرکت در مراسم‌های سوگواری سیدالشهدا(ع) وجود دارد لذا فرزندان باید نسبت به حضور در این مراسم‌ها حس مطلوبی پیدا کنند.

نباید به اجبار کودکان را به مجلس عزاداری آورد باید با رعایت دقت حواسمان باشد که کودکان علاوه بر بازی با هم‌سن‌های خود که در خارج از مجالس عزا رخ می‌دهد بستری فراهم کنیم تا آن‌ها وارد مجلس عزای امام حسین(ع) شوند و به میزانی دوست دارند در مراسم حضور داشته باشند به آن‌ها عادت اشتباه نیاموزیم که فقط برای خوردن خوراکی‌ها در مراسم حضور داشته باشند؛ و با توجه به افزایش سن آن‌ها را به سمت آگاهی و شعور حسینی و چرایی لزوم عزاداری امام حسین(ع) آگاه کنیم. وقتی مراسم عزای سیدالشهدا(ع) به اوج خود می‌رسد کودکان نیز به وسط مراسم آمده و شروع به سینه‌زنی یا زنجیرزنی می‌کنند حتی یک احساس خوشایندی دارند.

شاید خیلی مفاهیم اعتقادی فکری و تاریخی و تحلیلی طبیعتاً در دایره فهم کودکان نیست و ما انتظار نداریم که آن‌ها گوش کنند. پس این دقت‌ها را داشته باشیم وقتی اقبال کودکان به شرکت در مراسم است این فضا را به آن‌ها دهیم ولی زمانی که آنان احساس کلافگی می‌کنند نباید به زور آن‌ها را نگه داشت مانند زمانی که به زیارت بقاع متبرکه می‌رویم و اگر کودک احساس کلافگی کرد والدین باید شرایط را برای فرزند تغییر دهند تا احساس مطلوبیت نسبت به این بقاع و مراسم‌ها تغییر نکند. اگر کودکان با خستگی و کلافگی در یک مکان زیارتی یا در یک مجلس عزاداری حضور داشته باشند، این کار اشتباه است. پس توجه داشته باشیم به اقبال و اجبارهای فرزندان برای حضور در مراسم عزاداری امام حسین(ع) و شرایط و بستر را طوری فراهم کنیم که آنان از این مراسم‌ دلزده نشوند.

اما کودکان چه چیزهایی را باید بشنوند و چه چیزهایی را نباید بشنوند؟ فهم کودکان بر اساس سن آن‌هاست لذا نباید انتظار داشت که آن چیزی که قلب بزرگترها را وادار به اشک ریختن می‌کند برای فرزندان مناسب است. زمانی که کودکان را از مشاهده کردن فیلم‌های خشن و ترسناک منع می‌کنیم به این دلیل است که یک صحنه ترسناک یا خشن اثرات منفی خود را روی ذهن کودکان می‌گذارد چون یک تجسم حقیقی از آن موضوع مشاهده می‌کند اما در شنیدن‌ها این‌گونه نیست بدان معنی که داستان و حادثه‌ای که همراه با تصویر و صوت است با داستانی که کودکان فقط می‌شنوند متفاوت است.

آیا شنیدن روضه امام حسین(ع) محدودیت سنی دارد؟

شنیدن روضه‌های سیدالشهدا(ع) محدودیت سنی ندارد و کودکان می‌توانند در مراسم‌ عزاداری و روضه امام حسین(ع) شرکت کنند و روضه‌ها را بشنوند اما این بدان معنی نیست که هر مداحی هر روضه‌ای که دلش خواست بخواند. روضه‌خوان‌هایی وجود دارند که خیلی مراعات و حریم‌ها را حفظ می‌کنند اما نگران شنیده‌های کودکان نباشید چون خیلی از موارد را نمی‌توانند تجسم کنند و خیلی از موارد را متوجه نمی‌شوند. پس شنیدن روضه‌ها آسیبی به آن‌ها نمی‌زند. کودکان باید اشک پدر و مادر را برای سوگواری سالار شهیدان مشاهده کرده و متوجه اهمیت برگزاری عزاداری شوند.

پدران و مادران باید به‌اندازه فهم کودکان راجع به عزاداری امام حسین(ع) صحبت کنند. پس حضور کودکان در مجالس عزای سالار شهیدان مایه خیروبرکت و رحمت است. طبیعتاً کسانی که درباره عاشورا سخنرانی می‌کنند باید متناسب با شأن و شعور مجلس و افراد حاضر در مجلس سوگواری صحبت کنند. والدین باید برای فرزندان خود وقت بگذارند و از مصیبت‌های امام حسین(ع) و از فرزندان سالار شهیدان و خانواده ایشان سخن گفته و برای آنان این موضوع را تشریح کنند. میان دختران و پسران برای تفهیم واقعه عاشورا تفاوتی وجود ندارد لذا حتماً باید در روضه‌ها هم باید از زنان و هم از مردان عاشورا سخنرانی کرد.

آیا عواطف کودکان با شرکت در مراسم سوگواری امام حسین(ع) آسیب می‌بیند؟ پاسخ منفی است. خانواده‌ها با خیال راحت می‌توانند با فرزندان خود در این مراسم‌ها شرکت کنند. امام حسین(ع) نگهدار ما و فرزندان ماست. مراقب باشیم کاری که می‌دانیم غلط است انجام ندهیم و این موضوع قطعاً توسط ذاکران و مداحان اهل‌بیت(ع) رعایت می‌شود و والدین نگران این نباشند که فرزندانشان مصیبت‌ها و روضه‌ها را می‌شنوند و نگران این نباشند که اشک پدر و مادر خود را مشاهده می‌کنند و سعی کنند به‌اندازه فهم کودکان به سؤالات ذهنی آن‌ها پاسخ دهیم.

بهتر است برای اینکه کودکان توجیه شوند که قرار است در چه مجالسی شرکت می‌کنند، برایشان توضیح بدهیم که قرار است کجا بروند؟ چه‌کار کنند؟ اصلاً داستان کربلا و شهادت امام حسین(ع) چیست؟ البته به فراخور سن و سالشان این امر شدنی است. قرار نیست وقایع کربلا برای کودکان به‌طور خیلی ناراحت‌کننده تعریف شود تا باعث ناراحتی و اضطراب آنها باشد. در سنین بالاتر می‌توان مفاهیم شجاعت، شهادت، ایثار، گذشت و فداکاری و حمایت از مظلوم را به آنان آموزش داد تا از مدرسه امام حسین(ع) نهایت بهره‌مندی را داشته باشند.

اهمیت حضور مفید در مجالس سوگواری سیدالشهدا(ع)

برخی دهه اول محرم به مجالس عزاداری سیدالشهدا(ع) می‌روند ولی برخی‌ها کلاً شش دهه محرم و صفر را به مجالس عزاداری امام حسین(ع) می‌روند پس نباید آن چیزی که منبع لذت و دریافت‌کننده انرژی یک فرد است را بر اساس سلیقه شخصی خودمان محدود کنیم. طبیعتاً کسانی که به کثرت به مجالس روضه سالار شهیدان وارد می‌شوند حال خوب و احساس خوشایندی دریافت می‌کنند. البته مجالس روضه رفتن نباید به برنامه‌ها و هدف‌های طبقه‌بندی شده فرد در زندگی لطمه بزند برای مثال اگر دانش‌آموزی امتحان یا کنکور دارد نباید حضور او در این مراسم آینده‌اش را تحت شعاع قرار دهد و یا فردی زمان کنار خانواده بودن را تحت شعاع این موضوع قرار دهد.

نباید فراموش کرد که مجالس عزای سید الشهدا(ع) تعطیلی‌بردار نیست اگر ما هم این مراسم را برگزار نکنیم، افراد دیگری هستند که آن را برپا دارند. این تعبیر یکی از بزرگان منبر است ایشان فرمودند که اگر شیعیان عقب‌نشینی کنند، ارامنه منتظر هستند، این افراد ارادات به ساحت مقدس سیدالشهدا(ع) دارند و در این ایام نذورات دارند و متعهد هستند نسبت به بزرگداشت آن. اگر کوتاهی هم از جانب ما شود آنها پای کار هستند و این سعادت از شما سلب شده است.

ایام محرم و مبحث فضاسازی روانشناسی تربیتی

یکی از بحث‌های که در روانشناسی تربیتی مورد بررسی قرار می‌گیرد مبحث فضاسازی است. زمانی که والدین می‌خواهند به فرزندان خود کمک کنند تا تربیت درستی داشته باشند باید فضاهای خوبی در اختیار آنان قرار دهند. از دکوراسیون و فضای محیط زندگی بگیرید تا با رفت و آمد با آدم‌ها و سفرهایی که می‌رویم. تمام این موارد فضاهایی است که روی تربیت صحیح کودکان و فرزندان اثرگذار است. دقیقاً مانند این قضیه در ایام عزاداری سیدالشهدا(ع) وجود دارد از نصب پرچم‌های سیاه عزاداری تا مشاهده علم‌ها و دسته‌های عزاداری روی افراد اثرگذار است.

وقتی نام مبارک اهل‌بیت(ع) و سیدالشهدا و قمر بنی‌هاشم(ع) روی در و دیوار خیابان‌ها و کوچه‌ها زده می‌شود؛ نورانیتی را ایجاد می‌کند و فضای تربیتی در اختیار افراد قرار می‌دهد. پوشیدن لباس مشکی در ایام عزاداری فضای تربیتی مناسبی می‌دهد. یکدست شدن مردم در ایام سوگواری سیدالشهدا(ع)، بستر و فضایی ایجاد کند که فرد را در یک حالت خاصی قرار می‌دهد چون فضا بر وجود انسان اثر می‌گذارد. تصور کنید وقتی وارد فضای حزن و اندوه شوید ناخودآگاه غمگین خواهید شد. البته نباید فراموش کرد که انسان لازم دارد که در فضای حزن وارد شود و حسینیه‌ها و مساجد و تکایا بهترین محل برای رسیدن به این امر هستند.

فضای عزاداری به فرد کمک می‌کند تا حالت حزن و غم را درک کند، پس این فضاسازی‌ها ایجاد می‌شود تا حالت حزن و اندوه و غم بر افراد چیره شود. برای رسیدن به هیجانات پایه که همه از مواهب الهی هستند، باید تک تک آن هیجانات را تجربه کنیم. فرد باید تجربه غم را درک کند تا درک صحیحی از تجربه شادی داشته باشد. امام حسین(ع) به افراد کمک می‌کند تا با غم خود مأنوس شود تا به‌سلامت روان دست پیدا کنند.

انس با غم به واسطه فضاهایی که ایجاد می‌شود به فرد کمک کند تا تجربه درستی با غم داشته باشد. برخی کلمه غم را می‌شنوند می‌گویند تجربه خوبی نیست. استرس، اضطراب، خشم و غم اگر نباشد فرد سلامت روان نخواهد داشت لذا این ایام به ما کمک می‌کند به واسطه فضاسازی‌ها تجربه غم و حزن داشته باشیم و یاد می‌گیریم با غم و حزن مأنوس شویم تا اگر روزی خارج از این ایام دچار غم و اندوه شدیم بتوانیم به‌سلامت از آن عبور کنیم.