قرآن و عقل مهمترین سنجه برای صحت گزارشات مقاتل است

به گزارش ایکنا، حجت‌الله جودکی، عاشوراپژوه و نویسنده مقتل الحسین(ع)، 20 مردادماه در نشست علمی «تحریفات عاشورا» از سلسله نشست‌های درس گفتارهای تخصصی عاشورا که از سوی مؤسسه آموزش عالی امام خمینی(ره) برگزار شد، گفت: بحث تحریفات عاشورا از همان زمان و حتی قبل از روز عاشورا شروع شد. اولین تحریف این بود که اعلام شد؛ در شب عاشورا پیامی از سوی عمرسعد به ابن زیاد ارسال شد و اعلام کرد که موضوع حل شد و حسین پذیرفت تا به یکی از سرحدات کشور اسلامی برود و یا از جایی که آمده برگردد یا اینکه درخواست کرده من دستم را در دست یزید بگذارم و با او صحبت کنم.

امام حسین(ع) هرگز پیشنهاد صلح به یزید نداد

وی افزود: امام(ع) هرگز چنین صحبتی نکرده بود و قبلا هم فرمودند که من دست ذلت به سوی یزید دراز نمی‌کنم، بعد از آن هم از سوی سپاه دشمن تحریفات دیگری به واقعه اضافه شد و البته بعدا گروه‌های دیگری به این تحریفات دامن زدند. در اینجا پرسش مهم این است که با چه معیاری باید تحریفات را سنجید و با آن مخالفت کرد.

جودکی با بیان اینکه به نظر بنده مهمترین منبع اسناد بالادستی قرآن کریم است، گفت: قرآن کریم به همه پیامبرانش دستور داده از چیزی که به آن علم و دانش ندارند پیروی نکنند. حضرت نوح(ع) در ماجرای پسرش درخواست کرد که خدا او را در کشتی قرار دهد ولی خدا او را اهل ندانست و نوح از اینکه درخواست اشتباهی داشته عذرخواهی کرد.

این عاشوراپژوه تصریح کرد: قرآن با تاکید زیاد درخواست دیگری را در آیه شریفه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»، نسبت به همه مردم مطرح کرده و فرموده از ظن زیاد بپرهیزید زیرا برخی ظن‌ها گناه است و در جای دیگری فرموده که ظن به هیچ وجه انسان را از حق استغنا نمی‌کند؛ «وَإِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا».

وی با بیان اینکه سنجه دیگر عقل است، افزود: قرآن کریم مکررا بر تفکر و تدبر تاکید کرده و از همه مردم خواسته که از عقل خود برای هدایت استفاده کنند. خدا که دانای آشکار و نهان است میزان عقل من و شما و بقیه را می‌داند و با وجود این نتایج عقلی را به رسمیت می‌شناسد و حتی توبیخ فرموده که چرا شما در قرآن، تدبر ندارید؟ نتیجه اینکه اگر دین با عقل همراه نباشد افیون توده‌ها و سبب بدبختی مردم است و برعکس اگر دین و عقل توام باشند موجب ایجاد نورانیت و حل مشکلات جامعه خواهد بود.

ریشه جعلیات واقعه عاشورا

جودکی با بیان اینکه تحریفات، دروغ‌هایی است که درباره عاشورا جعل شده است، اظهار کرد: این دروغ‌ها بعضا مصلحت‌آمیز یا از روی کینه و عناد و جهل بوده است. البته غلو و علو هم از دیگر عوامل تحریف واقعه عاشوراست که عمدتا از سوی دوستداران و از روی دلسوزی جاهلانه انجام شده است. غالیان جریانی بودند که ائمه(ع) به شدت از آنها در رنج بودند و به شدت با ایشان مخالفت کردند.

مترجم مقتل الحسین(ع)، تصریح کرد: واقعه کربلا حدود 14 قرن پیش رخ داده و اعراب فرهنگ مکتوب نداشتند و اخبار را سینه به سینه نقل می‌کرند و این آفت بزرگی به همراه داشت زیرا مثلا فردی شاهد واقعه کربلا در جوانی بوده ولی آن را سال‌ها بعد برای فرد دیگری نقل کرده است و احتمال خطا و دخالت تخیل و فراموش‌کاری و حب و بغضها و تغییر مواضع  و ... وجود دارد، ضمن اینکه یک سخن از راوی اول به دوم و سوم که می‌رسد به تدریج دچار تغییر می‌شود.

اولین مقتل در مورد عاشورا

این پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: اولین مقتلی که درباره عاشورا نوشته شد از سوی ابی مخنف است که در سال 157 هجری فوت کرده و عمده مورخان بر این باورند که وی این کتاب را در سال 130 تا 131 یعنی تقریبا 70 سال بعد از واقعه عاشورا و از دو نسل بعد نوشته است. اخبار وی عمدتا دو یا سه واسطه و حتی بیشتر دارد؛ البته مقاتل دیگری قبل از وی نوشته شده بود ولی اثری از آنها باقی نمانده است.

جودکی اضافه کرد: این مقتل به مرور دچار تحریف شد ولی برخی مورخان، این کتاب را در داخل کتاب خود به صورت کامل جای دادند که از جمله آنها ابوجعفر محمدبن جریر طبری است که سال 310 وفات کرد. فرد دیگر شیخ مفید است که عمده مقتل را در الارشاد آورده است. فرد دیگر ابوالفرج اصفهانی است که خلاصه مقتل را در کتابش آورد. البته این مقتل در دوره معاصر وجود خارجی نداشته و مقتلی انحرافی به نام ابی مخنف وارد بازار و بعدا هم جمع شد.

این پژوهشگر تصریح کرد: برخی در سال‌های اخیر این مقتل را بازآفرینی کردند که از جمله آقایان غفاری، یوسفی غروی و بنده این کار را انجام دادیم. بنده معتقدم این مقتل می‌تواند برای ما معیار باشد زیرا مطالب آن کاملا همخوانی درونی دارد و تضاد در مطالب نیست همچنین چیزی خلاف قرآن، طبیعت و سنت‌های الهی و عقل در آن نیست و شاخ و برگ‌های اضافه هم ندارد.   

اوج تحریف در مقاتل قرن 7 به بعد

مترجم مقتل ابی مخنف با بیان اینکه بنده مقاتل را به چند مقطع تاریخی تقسیم کرده‌ام، افزود: یک دسته تا قرن چهارم است که میکروب تحریف به ندرت وارد آن شده است. دسته دیگر قرن چهارم تا هفتم و هشتم است که به اشکال مختلف به تحریف آلوده شدند و از این قرون به بعد هم مقاتل دیگری آمدند که تحریف در آنها به اوج رسید و انسان با مطالبی روبرو می‌شود که تعجب و شگفتی دارد.

وی با بیان اینکه یکی از معیارها برای سنجش صحت و درستی مطالب بیان شده در مقاتل، قرآن کریم است، افزود: در قرآن کریم آیات متعددی هست که پیامبر(ص) بدون اذن الهی از عالم غیب چیزی نمی‌دانسته و این مطلب در مورد امام حسین(ع) هم صادق است، بنابراین این همه مطالبی که با عنوان علم امام در مقاتل و کتاب‌های دیگر مانند کتاب مرحوم صالحی نجف‌آبادی آمده ریشه در اینجا دارد که البته وی در کتاب «عصای موسی» پاسخ همه منتقدان را داده است.

نقد مقاتل غلوآمیز

این نویسنده با بیان اینکه خدا تنها چیزی را می‌پذیرد که ما نسبت به آن علم داریم و در مقاتل چیزهایی آمده که خلاف علم و عقل است و نباید بپذیریم، گفت: در کتاب ابن شهرآشوب مطالبی بیان شده که خیلی از آنها را عقل نمی‌پذیرد، یا وقتی لهوف را می‌خوانیم مواردی وجود دارد که به راحتی قابل پذیرش نیست.

وی افزود: روضة الشهدا، طوفان البکاء و اسرار الشهاده مقاتلی هستند که ادبیات فوق‌العاده قوی دارند ولی چون کمال استفاده را از تحریفات کرده‌اند، خیلی از مطالب آنها مورد قبول عقل نیست. نویسندگان این کتاب‌ها، عمدتا از تخیل و زبان حال بهره برده‌اند و این تخیل را به عنوان مقتل منتشر کرده‌اند، گاهی این مطالب آنقدر خوش‌خوان و خوش‌بیان و سوزناک هستند که مورد اقبال قرار می‌گیرند ولی چون جعلی هستند نباید به آنها تمسک کنیم.

جودکی اظهار کرد: اولین کسی که از طرف عبیدالله به کربلا اعزام شد و جلوی یاران امام را گرفت حربن یزید ریاحی همراه با هزار نیرو بود؛ ابن زیاد با اعزام عمرسعد و 4 هزار نیرو سپاه حر را تقویت کرد، سپاه عمرسعد قصد داشت به تصرف ری برود نه کربلا ولی مامور شد ابتدا ماجرای کربلا را ختم کند و بعد به ری برود. وقتی واقعه کربلا شروع شد بسیاری از یاران امام شهید شدند زیرا تیرباران شدند. اولین مقتل نقل کرده که تعداد شهدای کربلا 70 تا 72 نفر بوده است گرچه ابی مخنف فقط نام 50 تن از شهدا را ذکر کرده است. البته نوشته که عمرسعد 88 نفر از کشتگان لشکرش را دفن کرد. این در حالی است که اسرارالشهاده تعداد کشته‌ها را به 300 هزار نفر و بیشتر رسانده است.

جودکی بیان کرد: گفته شده 18 هزار نامه از کوفیان به مسلم نوشته شد که باز در این مسئله هم تردید هست و از سویی کلا 5 هزار نیرو از ابن زیاد عازم کربلا شد و اینکه 300 هزار کشته و بیشتر را به این واقعه نسبت دهیم با عقل و تاریخ سازگاری ندارد.

معرفی برخی مقاتل خوب معاصر

وی اضافه کرد: در زمان قاجاریه مقتل فیض الدموع نوشته شد که نسبتا معتبر است و بیشتر از مقتل ابی مخنف استفاده کرده است. شیخ عباس قمی هم در نفس المهموم به صورت موضوعی، همه اخبار کتب مقاتل پیشین را آورده و آنها را نقد کرده و صحت و درستی آن را تایید یا رد کرده است و به نظرم کتاب خوبی است. این کتاب دو بار از سوی آقایان شعرانی و حجت کوه کمره‌ای ترجمه شده است. مقتل ابی مخنف هم سه بار ترجمه و چاپ شده و منبع خوبی است.

وی با تاکید بر اینکه من بهترین مقتل را ابی مخنف می‌دانم، تصریح کرد: کتاب‌شناسی توصیفی که آقای محمد اسفندیاری در این باره نوشته هم کتاب خوبی است و  توصیف دقیق‌تری از عاشورا در اختیار ما قرار می‌دهد.

گزارش معتبری درباره مکشوف شدن موی سر نداریم

جودکی در پاسخ به این پرسش که آیا روسری از سر زنان اهل بیت(ع) در واقعه کربلا برداشتند یا خیر، گفت: برخی مقاتل اشاره کرده‌اند، یکی از مسائل در واقعه کربلا، شور و هیجان و اضطراب بوده که پیامدهایی برای دو لشکر حق و کفر داشته است؛ مثلا بیان شده که امام حسین(ع) را خواب فراگرفت و وقتی بیدار شدند و شرح خواب را ظاهرا برای حضرت علی اکبر(ص) بیان می‌فرمودند حضرت زینب(س) شنید و سر برهنه به سمت امام دوید و شیون زد و امام(ع) ایشان را منع کرد و حضرت عباس(ع) را فرستاد که جلوی شیون آنها را بگیرد. اینکه در مورد غارت خیمه‌ها آیا چنین اتفاقی افتاده، چیز دقیقی در مقاتل نداریم. 

گزارش از عطاالله اسماعیلی