چولی چغل، آیینی مذهبی باران‌طلبی در خراسان شمالی
یکی از آیین‌های باران‌خواهی، پختن آش یا حلیم و تقسیم آن میان اهالی یا مستمندان است که به صورت گروهی و با مقدمات و تشریفات خاصی انجام می‌گیرد.
آیین بومی و سنتی باران‌خواهی از جمله رسومی است که ریشه در فرهنگ و اعتقادات دینی مردم دارد و در جای‌جای ایران زمین در اشکال مختلف برگزار می‌شود که در خراسان بزرگ نیز به علت کم‌آبی آیین باران‌خواهی و یا طلب باران از قدیم مرسوم بوده است و تا امروز ادامه پیدا کرده و در نقاط مختلف خراسان شمالی به گونه‌های متفاوت اجرا می‌شود.
آیین باران‌خواهی در خراسان شمالی در اواسط بهار یا پاییز اجرا می‌شود که همچنان این آیین توسط مردم استان زنده نگه داشته شده است و آیین باران خواهی چمچمه گلین روستای سنجد شهرستان شیروان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
آب همواره به عنوان «بن‌مایه آفرینش» و بارور کننده و زاینده مورد تقدیس و ستایش بوده است و همواره اقوام گوناگون برای آن سرشتی جادویی قائل بوده‌اند. آیین باران خواهی (طلب باران) در مواقع کاهش نزولات آسمانی مرسوم بوده است و از سوی مردمی انجام می‌گرفته که شغل بیشتر آنها کشاورزی بوده و مابقی نیز برای قوت بخشیدن به برگزاری و یا همراه شدن با اجتماعات مردمی به این امر مبادرت می‌ورزیده‌اند.
با توجه به اهمیت این آیین برای مردم این استان، ایکنا نیز به جزئیات این آیین پرداخته است و نیز گفت‌وگویی با علی حسین پناه، کارشناس میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی داشته است که در ادامه می‌خوانید:
آیین چمچه گلین، چمچمه خاتون، باران لی، کوسه کوسه و کوسه گلین از جمله آداب و رسوم اقوام خراسان شمالی در خصوص باران خواهی محسوب می‌شود و از جمله آیین‌های است که در این منطقه کشاورزان هنگام خشکسالی که برای کشت دیم منتظر بارش بودند و برای مدتی باران نمی‌بارید، این مراسم شکل می‌گرفت و بسیار بر این باورند که پس از انجام آن بارش به امر خدا رخ می‌داد.
این رسم نیک معمولاً در هنگامی که بارش رحمت الهی کمتر صورت می‌گیرد و یا زمانی که مزارع، مراتع، باغ‌ها، کوه‌ها، دشت‌ها و چشمه‌ها که نیاز شدیدی به نزولات آسمانی و باران دارند، با مشارکت زنان و دختران و کودکان کم سن و سال انجام می‌شود و استعانت از ایزد خالق و دعا، بخش مبنی بر نزول باران همراه با پخش انواع نذری‌ها و اطعام اهالی و رهگذران اجرا می‌شود.
بیشتر مراسم‌های مربوط به تمنای باران رنگ و بوی مذهبی دارد و با راز و نیاز به پیشگاه خداوند برگزار می‌شود. مردم در این آیین‌ها، واسطه‌ای بین خود و خدا قرار می‌دهند تا از این طریق رحمت خداوند شامل حالشان شود. این آیین‌ها در استان با خواندن اشعار و ترانه‌هایی به شکل دسته‌جمعی همراه است این مراسم را زنان و بچه‌ها اجرا می‌کنند و شاید علت آن گرایش بیشتر زنان به بعضی از باورها باشد.
مردم خراسان شمالی پارچه‌ای، آدمک مانند (مترسک) درست می‌کنند و به چوب بلندی نصب می‌کنند که آن را در آبادی‌های شهرستان شیروان"کوسه گلین" و در آبادی‌ها شهرستان بجنورد «چوم چومه گلین» (عروس باران) و در برخی روستاها «کوسه اونیم» یا «قرری ینگی» می‌نامند.
چوم چمه گلین از آیین‌های بسیار رایج باران‌خواهی است که مردان و پسران برای طلب باران، عروسکی را با ظاهری مردانه می‌سازند عروسک باران است، در فصل بهار موقعی که زراعت دیم نیاز به آب دارد و باران نبارد عده‌ای از جوانان چوبی را که دو سه متر طول دارد فراهم می‌کنند و پارچه‌ای به آن می‌بندند این چوب و پارچه روی آن نام «چولی قزک» دارد سپس این چولی قزک را در دست گرفته به کوچه‌ها می‌روند و شعر را به طور دسته‌جمعی می‌خوانند:
کَلمَه کُت دو کُلّه هوای گُرمه گُرمه
گندم به زیر خاکه از تشنگی هلاکه
در این اشعار، روزی افراد وابسته به باران رحمت خداوند است و به این طریق کودکان با خواندن این اشعار به در خانه‌ها می‌روند و صاحبان خانه‌ها به آنها شیرینی و آجیل می‌دهند در اشعار عامه ابیاتی برای طلب باران وجود دارد، شعر «الله بده تو باران» آنچه در تمامی این مراسم مشابه است کار گروهی و طلب نعمت کردن است، به نشانه برکتی که قرار است از طبیعت نازل شود؛ و به طور معمول، در همه آنها ترانه‌ای دسته‌جمعی برای طلب باران خوانده می‌شود.
اجرای مراسم «چولی قزک» و خواندن ترانه‌های باران و در واقع خواسته کشاورزان و دامداران برای بارش باران بیان می‌شود. در این آیین، یک نفر عروسک را به دست می‌گیرد و اطراف او هم عده‌ای از مردان سال خورده و جوانان راه می‌افتند و به در خانه‌ها می‌روند و ضمن خواندن اشعار باران‌خواهی، نیازهایی را از مردم طلب می‌کنند. اهل هر خانه نیز پس از پاشیدن آب روی عروسک، خواستۀ بچه‌ها را می‌دهند.
بچه‌ها این نیازها را که موادی خوراکی مانند آرد، روغن، گندم و یا برنج است، یا برای تشخیص گناهکاری به کار می‌گیرند که فکر می‌کنند باعث نباریدن باران شده است، یا با نیت اینکه باران زودتر بیاید، آنها را میان مستمندان تقسیم می‌کنند و بدین وسیله برای زراعت دیم طلب باران می‌کنند تا زراعت از تشنگی در آید، اهالی هر منزل با شنیدن صدای آنان با کاسه‌های پر آب به استقبال آنان می‌شتابند و کاسه آب را به روی افراد گروه می‌پاشند، به‌طوری‌که لباس‌های اکثر آنها خیس می‌شود. در بعضی از محل‌ها خوراکی نیز به افراد گروه می‌دهند، علاوه بر این عمل، در تکایا و مساجد نیز، آش مخصوصی به نام آش (ره خدا) معروف است می‌پزند و بین مستمندان تقسیم می‌کنند تا عنایتی بشود و باران ببارد.
در روستاهای ترک‌نشین این منطقه در اواسط بهار یا پاییز که محصولات دیمی نیاز به آب دارند، دختر دَم بختی سوار الاغ شده، همراه با زنان روستا به درب خانه‌ها رفته و با خواندن شعر باران و صلوات کشیدن، و گرفتن نذورات هر خانه و جمع‌آوری آن آش درست کرده و در بین همسایگان پخش می‌کنند. به در هر خانه که می‌رسند، صاحب‌خانه مقداری گندم، پول، آرد شیرینی و ... به آنها می‌دهد این دسته جلوی در هر خانه‌ای توقف می‌کند یکی از افراد آن خانه ظرفی را پر از آب کرده و می‌آورد و روی کوسه (چوم چومه) گلین می‌ریزد و از خداوند بارش باران را طلب می‌کنند و به زبان ترکی می‌خوانند:
چمچه خاتون چم اوسته الله دان یاقوش ایستده
الیم قالوب خمیرده بیرچه قاشق
سوایسته
چاخ داشوچاخماخ داشو یاندو ورکلر باشو
الله جان بیر یاقوش گندر ایسلادا داقو وداشو
آیین چوله چغل (چولی چغل):
یکی دیگر از آیین‌های باران‌خواهی، پختن آش یا حلیم و تقسیم آن میان اهالی یا مستمندان است که به‌صورت گروهی و با مقدمات و تشریفات خاصی انجام می‌گیرد.
در برخی نقاط دیگر خراسان برای انجام مراسم آش باران خواهی مردم هر محل برای پختن آش از تک‌تک خانه‌ها اقلام موردنیاز را جمع می‌کنند و با آن آشی به نام «یاغیش تورئنی» می‌پزند. پس از پخت، برای تک‌تک خانه‌های محل کاسه آشی می‌فرستند.
در این مراسم زنان و کودکان از افرادی که شرکت کرده بودند می‌خواستند برای پخت آشی به منظور طلب باران کمک کنند که هر کدام از همسایه‌ها چیزی کمک می‌کرد و مقداری آب هم روی عروسک می‌پاشیدند و دعاها و اشعاری را زیر لب زمزمه می‌کردند و معمولاً بعدازاین مراسم مردم نماز باران را به‌صورت جماعت برگزار می‌کردند.
آیین‌های مذهبی و باران خواهی در گذشته بسیار زیادتر بود اما همچنان در برخی از روستاها این آیین‌ها اجرا می‌شود و مردم روستا نیز از اجرای آیین استقبال قابل توجهی دارند که ما نیز در اداره کل میراث فرهنگی استان به دنبال زنده نگه داشتن این آیین‌ها هستیم.
انتهای پیام
