سیر مدارس کلامی شیعه در طول تاریخ تکاملی بوده است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصفر جبرئیلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 30 آبان در کرسی علمی «مدارس کلامی شیعه» گفت: در زمینه مدارس کلامی شیعه، افرادی چون آقای طارمی، ناقد جلسه و معاون دانشنامه جهان اسلام، فعالیت جدی دارند و جزء آغازگران هستند و در مناظره‌ای مکتوب با آقای مدرسی طباطبایی به ابهامات و پرسش‌هایش جواب دادند.

وی افزود: وقتی نزد آیت‌الله سبحانی از دانشنامه جهان اسلام صحبت شد، ایشان فرمودند که آقای طارمی مانند شیر به کار اشراف دارند و این سبب شده است تا ما بتوانیم به آسانی این دانشنامه را به دانشجویان و محققان معرفی کنیم و مدخل حوزه علمیه در دانشنامه ایشان به صورت مستقل چاپ شده است. همچنین آقای پاکتچی از سردمداران بحث مدارس کلامی شیعه هستند و ورودشان به این بحث قابل تحسین و تقدیر است. آیت‌الله محمدرضا جعفری مقدمه‌ای را بر آثار شیخ مفید نوشتند که در فهم مدارس کلامی به ما کمک می‌کند. آیت‌الله مددی با این عنوان اثری ندارد، ولی در آثار وی بحث‌های خوبی وجود دارد. آقای محمدتقی سبحانی و مجموعه ایشان هم کارهای خوبی انجام داده‌اند.

سیر تکاملی مدارس کلامی شیعه

جبرئیلی تصریح کرد: فهم بنده از مجموعه وضعیت مدارس کلامی شیعه این است که فراز و فرود داشته، ولی سیر آن تکاملی است. در برخی موارد افت کرده و متوقف شده‌، ولی در نگرش کلان به مجموعه وضعیت کلامی شیعه سیر تکاملی داشته است. 15 مدرسه کلام شیعه را می‌توان شمرد از جمله مدرسه نجف که برخی در سه بخش به آن پرداخته‌اند، ولی بنده در کتابم آن را در یک بخش نوشتم و ادوار آن را توضیح دادم.

وی ادامه داد: همچنین در کتابی که نوشته‌ام در مورد هر مدرسه کلامی از هفت نکته سخن به میان آمده است؛ ویژگی‌های مدرسه، روش و رویکرد، ادوار و مراحل، شخصیت‌ها، آثار و تألیفات، خدمات و حسنات، آثار و کاستی‌ها مورد بحث قرار گرفته است و منظور از مدرسه را هم تعریف کرده‌ام و از نگاه‌ آیت‌الله سبحانی استفاده کرده‌ام. مدارس را هم به دو قسمت تأثیرپذیر و تأثیرگذار تقسیم کرده‌ام و قم و اصفهان از جمله مدارس تأثیرگذار کلامی محسوب می‌شوند.

ارائه تصویری جامع از پویش عالمان شیعه

همچنین حجت‌الاسلام و المسلمین حسن طارمی، معاون دانشنامه جهان اسلام، با تجلیل از اثر حجت‌الاسلام جبرئیلی، گفت: کتاب ایشان تصویری جامع از پویش عالمان شیعه در حوزه معرفت‌شناسی دینی به ویژه کلام ارائه می‌کند و انسان درمی‌یابد که در طول 14 قرن چه کنش و دستاوردهایی از سوی عالمان شیعه ارائه شده و این تصویری مثبت است. ضمن اینکه گرفتار حجاب معاصرت نشده‌اند و این موضوع از جنبه اخلاقی بسیار مهم است. آقای جبرئیلی بسیار اهل تتبع هستند و تلاش ایشان مستند بوده و امکان راستی‌آزمایی ارجاعاتشان وجود دارد. البته در برخی ارجاعات، منابع مورد استفاده ضعف‌هایی دارند. 

معاون دانشنامه جهان اسلام با بیان اینکه انجام کارهای پژوهشی در قالب الگوهای پژوهشی از کارهای ارزشمند پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است، اظهار کرد: کتاب ایشان به الگوهای پژوهشی مرسوم پایبند بوده و واجد اجزای آن است. صلاح بود که عنوان کتاب تغییر می‌کرد، زیرا وقتی از عنوان مدرسه استفاده می‌کنیم، تعریف خاصی در مباحث اندیشه‌ای دارد و عمدتا به رویکردهایی مانند اشعری و معتزلی گفته می‌شود، ولی دیدگاه شما در این کتاب عمدتاً بیان تاریخی و جغرافیایی مدارس کلامی شیعه است.

طارمی اظهار کرد: از کارهای خوب انجام شده درهم‌تنیدگی دانش‌های نظری مانند فقه، کلام و عرفان است، ولی باز عنوان اخص از محتوای ارائه‌شده است. همچنین تقسیمات منطقه‌ای در معرفی مدارس کلامی شیعه انجام شده است، ولی نباید دوره پیامبر(ص) و ائمه(ع) را جزء دوره‌بندی‌های رسمی شیعه دانست. علاوه بر این، در مدرسه کلامی مدینه رساله‌های امام هادی(ع) به شیعیان، عبدالعظیم حسنی و امام رضا(ع) در کنار هم قرار داده شده است، در صورتی که باید جدا می‌شد.

برخی کاستی‌های اثر

وی افزود: هشام بن حکم به بغداد رفت، ولی او شاگرد امام صادق(ع) بود و در تقسیم‌بندی باید جایگاه جغرافیایی او لحاظ می‌شد. همچنین مدرسه کلامی حلب از قلم افتاده است، در حالی که بنی زهره در آنجا جایگاه مهمی داشت و رساله‌های آن دوره مباحث کلامی مفیدی دارد. قفقاز و دربند هم عالمان بزرگی داشتند و از آثار میرزا آقا دربندی هم می‌توانستید استفاده کنید. از صاحب بن عباد در تاریخ تجلیل شده، ولی گفته نشده که او متکلم بزرگی بود که از اعتزال به شیعه روی آورد و اگر نام او در مکتب ری و اصفهان ذکر می‌شد خوب بود. در جای‌ دادن افراد ذیل هر مدرسه کلامی اشکالاتی وجود دارد؛ مثلاً آیا صدوق به اعتبار استادانش مختص مدرسه ری است یا قم؟ چون مبنا تقسیم جغرافیایی بوده و قم به دو قسمت قم معاصر و قدیم تقسیم شده است، ولی بنده دلیل آن را متوجه نشدم.

سپس جبرئیلی در پاسخ به برخی موارد مطرح شده گفت: در مورد صاحب بن عباد چون او را زیدی می‌دانم نامش را نیاوردم، ولی به نقش او پرداخته‌ام و از او تجلیل کرده‌ام. همچنین سخنان ناقد در مورد اینکه باید مدارس کلامی تفکیک می‌شد درست است و صدرالمتألهین را  فیلسوف می‌دانم نه متکلم و به همین دلیل نام او را ذکر نکرده‌ام ولی به نقش‌هایش اشاره کرده‌ام.