مشروح کرسی آزاداندیشی «نوگرايي يا سنت‌گرايي ديني» در دانشگاه الزهراء(س)

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) كرسي آزادانديشي «نوگرايي يا سنت گرايي ديني» با حضور محمدكاظم شاكر (مدافع نوگرايي) و ابوالفضل ساجدي(مدافع سنت‌گرايي) و خانم پروين بهارزاده به عنوان كارشناس مجري در تاريخ دوشنبه ۱۵ آذر ۹۵ در تالار اجتماعات دكتر توراني برگزار نمود. در این نشست  شاکر و ساجدی به بررسی مواضع دو دیدگاه نوگرایی و سنت گرایی دینی پرداختند.
شاکر با تأکید بر شفافیت در جامعه علمی بیان خود را این گونه آغاز کرد که ابتدا باید محل نزاع در نوگرایی و سنت‌گرایی دینی مشخص شود. چه سنت‌گرایی و چه نوگرایی متحمل مفاهیم خوب و بد هستند. ایشان با تکیه بر دو مؤلفه انسان و دین، به دغدغه هر دو طیف اشاره؛ اما بحث انسان و جامعه انسانی را دغدغه اصلی نوگرایان مطرح کرده و دغدغه‌های دینی را اولویت سنت‌گرایان معرفی کردند.
وی با اشاره به مطالبی از کتب مقدس و قرآن به تبیین مسئله پرداخته و با ارائه دو نوع تفسیر از این متون تحت عنوان «تفسیر از پنجره» و «تفسیر از آینه» تفاوت‌های دیدگاه سنت‌گرایی و نوگرایی را به چالش کشیدند. همچنین توجه به متن(context) از مهم‌ترین ابزار فهم بهتر متون مقدس است و بدون واکاوی شرایط زمانی عصر نزول قرآن و ارتباط آن با شرایط فعلی جوامع، این فهم حاصل نخواهد شد.
ابولفضل ساجدی، ضمن بیان ضرورت نگاه‌های نواندیشانه در دین، وجود حد و مرز در نگاه تعقل‌آمیز به امور دینی را امری مهم شمرد. ایشان معتقد به تبیین صحیحی از مفهوم نوگرایی و سنت‌گرایی دینی بودند و توجه به مصادیق این دو دیدگاه را معیار مناسبی برای شناخت اندیشه‌های آنان دانستند.
وی بین سنت‌گرایی و ظاهرگرایی تمایز قائل شده و نتیجه‌های اشتباهی که برخی از جریان‌های فعلی از قبیل داعش، در تمسک به سنت به‌دست آورده‌اند را یادآوری کرد. از نگاه ایشان، سنت‌گرایان نیز به نوگرایی اقبال دارند؛ اما نوع نگاه آنان متفاوت از نوگرایان افراطی است.
ساجدی در این زمینه به «کلام جدید» اشاره کرد که هر دو طیف آن را مطرح کرده‌اند؛ اما نگاه آن دو کاملا متفاوت است. وی در پاسخ به کاظم شاکر، به تبیین تفاوت مفاهیم دینی با تفکیک احکام شرعی و اجتماعی به این نتیجه رسید که دین قرار است چیزهایی را که انسان نسبت به آن ناآگاه است، در پیش روی او قرار دهد.
وی افزود: انسان به دین مراجعه می‌کند تا مسائل خود را از نگاه بالاتری که مافوق نگاه اوست، به دست آورد. اگر همه چیز را می‌دانستیم دیگر نیازی به مراجعه به دین نبود. اینجا باید مراقب بود که عقل‌گرایی غیر از رأی‌گرایی است و باید مواظب بستر لغزش‌ها و انحرافاتی که برخی از روشنفکران به آن اشاره کرده‌اند باشیم.
ساجدی بیان کرد: در مسائل حقوق بشر می‌توان بررسی کرد که هر آنچه مطرح شده بر اساس عقل قطعی بوده یا مبتنی بر نگاه خاصی بر انسان، امروزه برخی از نوگرایان بر اساس پیش‌فرض‌های غلطی سخن را جلو می‌برند، بنابراین اول مرزها باید روشن شود. این گونه نیست که به‌راحتی هر جا بتوانیم راحت و آزاد تغییر در دین ایجاد کنیم.
شاکر در پاسخ به این سخنان تصریح کرد: حجم زیادی از صحبت‌‌های آقای ساجدی ناظر به حرف‌های ایشان نبود و اعتقادشان این نیست که سنت‌گرایان می‌گویند انسان را فدای دین کنیم و نوگرایان می‌گویند دین را فدای انسان کنیم. هر دو طیف اعتقاد به انسان و دین دارند. محل نزاع در این است که جایی که انسان دچار مشکل می‌شود و قادر به اجرا نیست؛ مشکل چگونه باید حل شود.
وی افزود: نکته دوم این است که نوگرایی اصلا به معنای پذیرش همه نوگرایان نیست. این نیست که همه اعتقادات نوگرایان را باید بپذیریم چون در جبهه آنان هستیم و همه سنت‌گرایان را منکوب کنیم چون در مقابل آنان هستیم. هر دو گروه منازعاتی در بین خودشان دارند. در تعریف گفته شد که سنت‌گرایان دغدغه‌های بیشتری از محافظت از قبل دارند.
شاکر در ادامه تصریح کرد: نکته سوم این است که صحبت از مصادیق وقتی که خودشان حضور ندارند تا از اندیشه‌هایشان دفاع کنند، کار درستی نیست. ایشان گفتند که حرفی از رأی‌گیری در احکام عبادی اسلام نزده‌اند و برداشت اشتباه از حرف‌هایشان شده است. وحی و عقل چراغ راه هستند که هر دو لازمند. می‌گویند مناط احکام را به دست نمی‌آوریم، این محل اختلاف است. در مسائل اقتصادی، اجتماعی و حکومتی می‌توان مناط احکام را به‌دست آورد چون مربوط به زندگی ماست. برخی از فقها اعتقاد به به‌دست آوردن مناط احکام دارند. مسائل زنان و جوانان از این دست هستند. یک سری از مسائل را می‌توان با تکیه بر عقل تغییر داد. شَعَائِرَ اللَّهِ امری متفاوت است. مناسک خوب است؛ اما تظاهر دین است و ما البته منکر آن نیستیم؛ ولی در بعضی امور عقل می‌تواند نظر داشته باشد و در این زمینه است که بحث عقلاء مطرح می‌شود. آیا برداشت عقل قطعی از متن امکان‌پذیر است؟! ما باید به مباحث زبان‌شناختی و محتوای متن توجه کنیم و بدون اینکه گوهر دین فرق کند به فهم جدید برسیم.
ساجدی در پاسخ به این اظهارات گفت: اینها ناظر به همان تاکید محوریت انسان یا دین در سنت‌گرایی یا نوگرایی وارد بحث شدند. مثال‌هایی که آقای شاکر در مصداق سنت‌گرایان زدند، بحث را به این سمت پیش برد. استفاده از مصادیق نیز به جهت فهم بهتر این اندیشه‌هاست. همچنین وقتی صحبت از عقل می‌شود منظورمان را باید روشن کنیم. باید آگاه بود که اگر نباید در ورطه ظاهرگرایی افتاد، از عقل‌گرایی افراطی نیز باید پرهیز کرد. سخن اقاي شاكر اين است كه ما در احكام اقتصادي، اجتماعي و سياسي مي‌توانيم مناط و ملاك شارع را براي حكم كشف كنيم و لذا مي‌توانيم آن رابرای شرایط خاص تغيير دهيم. 

وي افزود: سخن آقاي شاكر اين است كه براي كشف مناط هم ظن كفايت ميكند و به قطع نياز نداريم؛ اما گمان بنده اين است كه احكام تابع مصالح و مفاسد واقعی است؛ در عين حال چه بسا ما نتوانيم به ملاك قطعي يا اطمينان‌بخش حكم دست پيدا كنيم. اگر در مواردی توانستيم، به‌دنبال آن بالتبع ملاك، حكم قابل توسعه يا تضييق خواهد بود اما اگر نتوانيم ملاك قطعي يا اطمينان بخش را كشف كنيم نمي‌توانيم حكم را تغيير دهيم. البته دست مجتهد براي تغيير در موارد ضروري با تكيه بر برخي قواعد فقهي شرعي يا رجوع به احكام ثانويه باز است اما در چارچوبي معين كه ان را هم شارع تعيين كرده است؛ لذا تغيير شرايط و مواجهه با موضوعات جديد مشكلي ايجاد نمي‌كند.