درمان مشکلات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به شیوه امام صادق(ع)

اخلاق یکی از بهترین اصول زندگی فردی و اجتماعی محسوب می‌شود که امروز بیش از هر زمانی بشر بدان نیاز دارد. در واقع بسیاری از مشکلات پیش روی انسان امروزی ناشی از فقدان اخلاق فردی و اجتماعی افراد جامعه بشری است و خلأ وجود اصول اخلاقی مبتنی بر فطرت بشری به چشم می‌خورد؛ بنابراین برای رفع این معضل بزرگ جهان امروز، ناگزیر باید به بزرگترین اساتید و معلمان اخلاق در طول تاریخ مراجعه کرد و با الگوگیری از رفتار و گفتار بر این مهم فائق آمد. این بزرگان به جز ائمه(ع) از خاندان پاک رسالت و نبوت نیستند.

در این میان جلوه‏‎هاى صدق اهل‏ بیت‏(ع) در شخصیت صادق ‏آل‌الله(ع) به شکل ویژه بروز یافته است و این جلوه‎‏ها را در رفتار آن حضرت بهتر می‎‏توان درک کرد. آنچه تاکنون بیش‏تر رواج یافته، ذکر «قال الصادق‏»هاست که به‌حق زیرساخت‏ فکرى، فقهى و کلامى شیعه را تشکیل داده‏ است، اما در کنار توجه به گفته‏‎هاى آن‏ حضرت، فصل دیگرى را هم باید گشود، فصلی‏ براى تأمل و توجه در رفتارهاى آن امام‏ معصوم و بهره‎‏گیرى عملى از این سلوک در تحقق زندگی اساسی و اسلامی؛ آنچه در ادامه می‌خوانید گفت‌وگوی ما با فرج‌الله میرعرب، محقق و استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، است که به تبیین زوایای پیدا و پنهان زندگی امام صادق(ع) و مواردی از سیره این امام می‌پردازد که به شکلی ویژه در نجات‌ بشر امروز مؤثر است.

رفع اختلافات فامیلی و خانوادگی

فرج‌الله میرعرب، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در گفت‎وگو با ایکنا، ضمن اشاره به نکا‎تی که امام صادق(ع)، در سیره و بیاناتشان به آن توجه و از آن به کرّات یاد کرده‎اند، گفت: همه حضرات معصومین(ع) انسانی کامل و متخلق به اخلاق الله بودند، که این سیره را می‌توان در هر یک از ائمه معصومین(ع) به روشنی دید و لمس کرد، اما یکی از مواردی که حضرت امام جعفر صادق(ع)، برای رهایی از مشکلات به آن تأکید داشتند، رفع اختلافات فامیلی و خانوادگی است. حضرت برای این موضوع چند نفر را مأمور کرده و به هر کدام مبلغی به صورت ودیعه داده بودند، تا اگر مابین آن‌ها اختلافی رخ می‎داد، برای رفع مشکل پیش آمده بین اعضای خانواده، فامیل و خویشاوندان از آن استفاده کنند و در نهایت وفاق خانوادگی و فامیلی را حفظ و احیا کنند.

وی افزود: امام صادق(ع) مى‎فرمود: «اِتَّقُوا اللّه و كونوا إخوَةً بَرَرَةً، مُتَحابّينَ فِي اللّه مُتَواصِلينَ مُتَراحِمينَ، تَزاوَروا و تَلاقَوا؛ از خدا بترسید و به خاطر خدا با همدیگر برادر، نیک، دوست، مرتبط و دل‌سوز باشید و با همدیگر دیدار و ملاقات کنید». این مسئله نکته‎ای است که جامعه امروز ما به‌شدت به آن نیاز دارد و خلأ آن احساس می‎شود ولی کمتر به آن در سیره حضرت پرداخته شده است؛ لذا اگر بتوانیم روابط خانوادگی و خویشاوندی را محکم کنیم، بسیاری از مشکلات اجتماعی جامعه امروز را می‎توانیم کم کنیم.

میرعرب ادامه داد: در زمان حیات حضرت بسیاری از علما و خلفای اهل سنت در کلاس درس امام(ع) حاضر می‎شدند و در مواردی نظر ایشان را به برخی امور جویا می‎شدند، که حضرت با زیرکی و دانایی تمام پاسخ آن‌ها را می‎دادند و می‎فرمودند: «ما تابع من و رأی من نیستیم؛ ما تابع خدا و رأی خدا و سنت رسول(ص) او هستیم. ما نظر نمی‎دهیم بلکه آنچه خدا و رسولش حکم کرده است عرضه می‎کنیم»؛ حضرت مقید بودند تا نظر قرآن و پیامبر اکرم(ص) را، که خاتم تفکر هستند، بیان کنند. موضوعی عجیب که اگر ما به آن مقید باشیم، بسیاری از مشکلات فکری و فرهنگی حل خواهد شد.

سیره اخلاقی و اجتماعی امام صادق(ع)

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به سیره اخلاقی و اجتماعی حضرت اشاره کرد و گفت: در سیره امام صادق(ع) مسائل اجتماعی بسیار مورد توجه بوده و مسلمانان به حضرت بسیار مراجعه و حضرت به مسائل اجتماعی و روابط اجتماعی بسیار توجه می‎کردند و به دلیل پیچیدگی‌ها و مشکلات اجتماعی آن زمان حضرت به این موضوعات بیشتر تأکید داشتند. یکی از مسائلی که حضرت در این خصوص به آن توجه کردند روابط دوستانه و ملاک‌هایی بود که برای دوستی در نظر گرفته می‌شد. در این خصوص حضرت می‌فرمایند: «با کسی که جرم اجتماعی مرتکب می‌شود و حریم دیگران را محترم نمی‌شمارد ارتباط برقرار نکنید. دوستی شما باید با کسی باشد که چارچوب‌های اجتماعی و روابط انسانی را رعایت می‌کند.»

وی افزود: امام صادق(ع) با توجه با اینکه زمام امور دین به دست ایشان بود، بسیار ساده‌زیست بودند و مثل مردم معمولی لباس می‌پوشیدند و در زندگی رعایت اقتصاد را می‌کردند و می‌فرمودند: «بهترین لباس در هر زمانی، لباس معمول همان عصر و زمان است»؛ امام گاهی لباس کهنه و وصله‌دار به تن می‌کرد و گاهی هم لباس نو می‌پوشید. وقتی سفیان ثوری به لباس پوشیدن امام اعتراض کرد و گفت که پدرت (حضرت) علی(ع) چنین لباس فاخری نمی‌پوشید؟ امام(ع) در پاسخ فرمودند: «زمان علی(ع) زمان فقر بود و الان زمان فراوانی است و پوشیدن لباس آن زمان برای الان مناسب نیست و لباس شهرت محسوب می‌شود و حرام است»، سپس امام(ع) آستین خود را بالا برد و لباس زبر خود را نشان سفیان داد و فرمودند: «لباس زبر برای خدا، و لباس نو برای مردم پوشیده‌ام.»

بخشش و کرامت بی‌انتها

این محقق قرآنی با بیان اینکه بخشش و کرامت امام جعفر صادق(ع) بی‌انتهاست، افزود: ایشان می‌فرمایند: «یحق على المسلمین الاجتهاد فى التواصل و التعاون و التعاطف و المواساة لاهل الحاجة» بر مسلمانان واجب است که در برقرارى رابطه و همکارى و مهربانى و همدردى با نیازمندان بکوشند. در روایت است که حضرت لباس‌هایی را به اصحاب خود به جهت توزیع در میان نیازمندان داده بودند و خود نیز اصحاب را همراهی می‌کردند تا به خانه یک غیرمسلمان نیازمند رسیدند. حضرت از همان لباس‎ها به این خانواده داد؛ اصحاب از حضرت سؤال کردند که این فرد مسلمان نیست و هیچ دین و آیینی را هم قبول ندارد. پس چرا باید به آن کمک کنیم؟ حضرت فرمودند: او بنده خداست و بنده خدا بر ما حق دارد.

وی تصریح کرد: حضرت حتی به این نکته توجه داشتند که یک غیرمسلمان و حتی کافر هم از نیاز‌های اولیه اجتماعی مانند لباس، خوراک و مسکن برخوردار باشد؛ لذا ما باید نگاه محبت‌آمیزمان را به همه بندگان خدا داشته باشیم. اصحاب از حضرت(ع) سؤال کردند که اگر به این‌ها ندهیم و به جای آن به مسلمانان بدهیم نزد خدا بهتر و خوشایندتر نیست؟ که حضرت پاسخ دادند که آفات و خسارت‎های فقر به همه جامعه اثرگذار است و اگر آن‌ها نیاز‌های اولیه خود را دریافت نکنند، آفتش به کل جامعه سرایت خواهد کرد.

میرعرب بیان کرد: حضرت با مردم زمان خود همگام بود و اجازه هیچ امتیازی برای خود و افراد خانواده خود قائل نبود، و در سالی که گندم در مدینه نایاب شد دستور داد گندم باقیمانده در منزل را بفروش برسانند و همان نان مخلوط به گندم و جو را برای منزل تهیه نمایند و فرمودند: «خدا می‎داند که می‎توانم بهترین نان را برای منزل تهیه کنم، اما دوست ندارم خداوند متعال من را در این حال ببیند. خداوند در رزق و روزى بعضى‎ها را بر بعضى دیگر برترى داده، اما از توانگران خواسته تا دست مستمندان را بگیرند؛ و اجازه ندهند که فقر آن‌ها را از پا درآورد.» امام صادق(ع) در خصوص این مطلب مى‌فرماید: «علیکم بحبّ المساکین المسلمین فانّ من حقرهم و تکبّر علیهم فقد زلّ عن دین الله…؛ بر شما باد به دوستى با مساکین؛ زیرا کسى که آن‌ها را تحقیر کند و بر آن‌ها تکبّر ورزد، از دین خدا منحرف شده است…» باز در همین مورد مى‎فرماید: «انّما اعطاکم الله هذه الفضول من الاموال لتوجهو‌ها حیث وجهه الله ولم یعطکمو‌ها لتکنزوها؛ خداوند این اموال اضافى را به شما داده تا به آن جهتى که خدا سوق داده، سوق دهید و ذخیره نکنید.»

رعایت حال مستضعفان اقتصادی

وی اظهار کرد: حضرت بر رعایت حال کسانى که در تنگناى زندگى واقع شده‌اند، نیز تأکید بسیاری داشتند؛ چراکه از جمله کسانی که حق دارند به آن‌ها ترحم و گذشت شود، بدهکاران هستند. در این روز‌های شیوع کرونا نیز که بسایری از مشاغل گرفتار آسیب شدند خوب است که به این گفته امام صادق(ع) بیشتر عمل کنیم. اما در این باره می‎فرماید: «خلّوا سبیل المعسر کما خلاه الله. راه بدهکاران مستمند را باز کنید چنانچه خداوند راه آن‌ها را بازگذاشته است.» اشاره ایشان به این آیه کریمه سوره بقره است که خداوند مى‎فرماید: «و إن کان ذو عسرة فنظرة الى میسرة...» یعنی اگر بدهکار در سختى قرار گرفت تا بهبود وضعیت به او فرصت دهید.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه امام جعفر صادق(ع) شخصیتی تماماً قرآنى و دیدگاه‌ها و نظریات ایشان برگرفته از قرآن است، تصریح کرد: نگاه حضرت به هر قضیه‎اى از جمله حقوق اجتماعى همچون نگاه قرآن است. همان گونه که قرآن همه افراد جامعه را نسبت به همدیگر صاحب حق مى‌دانند، حضرت نیز بر این باور بوده و براى برپایى این حقوق، تمامى سعی و تلاش خود را به کار گرفتند. امام صادق(ع) در همه مسائل از جمله سیاسی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی، دینی و اقتصادی به حدی اصولی و دقیق رعایت امروز را می‎کردند که توانستند سال‎های سال در جامعه‎ای که جاسوسان و آشوبگران بنی‌عباس به دنبال آسیب بودند، کار کنند و امروز شاهد آن هستیم که تأثیرات اجتماعی و اخلاقی بسیار زیاد حضرت به حدی بود که امروز وقتی دانشمندان مسلمان کتاب می‎نویسند، امام صادق(ع) را به عنوان یک شخص تراز اول و رهبر یک دانشگاه معرفتی و علمی معرفی می‎کنند که بی‌سابقه است که هیچ نمونه‎ای هم مانندش وجود ندارد.

وی ادامه داد: اینها نشان می‎دهد که حضرت به تمام ابعاد اجتماعی و اخلاقی توجه داشتند و همه را جذب کردند. اگر از امام صادق(ع) الگو می‌گیریم و ایشان را قبول داریم باید در رفتار‌های اجتماعی، علمی و اخلاقی خود به گونه‎ای عمل کنیم که بتوانیم در جامعه خودمان دوست و دشمن ما را ملجأ خود بدانند، به ما مراجعه کنند و برای اصلاح زندگی، معیار‌های ما را بپذیرند و این معیار‌ها را عزیز بدارند. ان‌شاءالله همه ما با تاسی از سیره امام، در رفع فقر و بی‌نیازی نیازمندان، آستین بالا زده و در زمره تأسی‌کنندگان سیره امام قرار بگیریم.

گفت‌وگو از وهاب خدابخشی