وفای به عهد؛ واجب شرعی یا دستور اخلاقی

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر قرآن کریم حجت‌الاسلام سیداحمد خاتمی با محوریت سوره ابراهیم، برگزار شد.

وی در این جلسه به تفسیر آیه 22 سوره ابراهیم پرداخت و گفت: خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: «وَقَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلَا تَلُومُونِي وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ إِنِّي كَفَرْتُ بِمَا أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ؛ و چون كار از كار گذشت [و داورى صورت گرفت] شيطان مى‏‌گويد در حقيقت ‏خدا به شما وعده داد، وعده راست و من به شما وعده دادم و با شما خلاف كردم و مرا بر شما هيچ تسلطى نبود جز اينكه شما را دعوت كردم و اجابتم نموديد پس مرا ملامت نكنيد و خود را ملامت كنيد، من فريادرس شما نيستم و شما هم فريادرس من نيستيد من به آنچه پيش از اين مرا [در كار خدا] شريک مى‏‌دانستيد كافرم آرى ستمكاران عذابى پردرد خواهند داشت». این آیه بیانگر محاجه‌ شیطان با رهروان راهش است.

وی افزود: وعده شیطان آرزوهای طولانی، فراموش کردن مرگ، بعثت و حساب و دروغ انگاشتن برکات انفاق است. از این آیه به خوبی استفاده می‌شود که خلف قول عملی شیطانی است. مؤمن در این حوزه یعنی حوزه خلف قول وارد نمی‌شود. خداوند در  آیه دو سوره مبارکه صف می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد چرا چيزى مى‌گوييد كه انجام نمى‌دهيد». نبی اکرم(ص) می‌فرمایند گاه انسان وعده می‌دهد و نیتش این است که وفا کند ولی نمی‌تواند، مثلاً عذری برایش پیش می‌آید و از انجام وعده معذور می‌شود. در روایت دیگری از پیامبر(ص) است که خلف وعده این است که انسان وعده دهد ولی نیتش این باشد که از همان اول وفا نکند. امام کاظم(ع) نیز فرمودند وقتی به بچه‌ها وعده‌ای می‌دهید وفا کنید.

این استاد حوزه علمیه تصریح کرد: از این آیه استفاده می‌شود که انسان باید پای قولش بایستد و تردید نکند که این عمل، ارزشی اخلاقی است. ولی آیا کسی که خلف قول می‌کند حرام هم مرتکب شده است یا خیر؟ بزرگان در این گونه موارد اصطلاحشان این است که این دستور اخلاقی است یعنی اگر کسی قول داد و نتوانست وفا کند قطعاً مرتکب گناه نشده است و اگر می‌توانست وفا کند و وفا نکرد قطعاً کار غیر اخلاقی مرتکب شده است ولی آیا کار خلاف شرع نیز مرتکب شده است؟ اگر چند بار این کار را تکرار کرد اصرار کننده بر معصیت تلقی می‌شود؟ یکی از مسائلی که از گذشته مورد شبهه بوده این است که آیا از ظهور جمله «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ» استفاده نهی نمی‌شود؟ به خصوص که وعده عذاب داده شده است. اگر در این عرصه شهرت قدمایی داشته باشیم که گفته باشند وفای به وعده واجب شرعی نیست، چون این شهرت گویای این است که نصی بوده که علما چنین فتوایی دادند می‌تواند مخصص باشد ولی اگر شهرت قدمایی اینچنینی نباشد مانعی نیست که بگوییم از نظر فقهی وفای به وعده واجب است و خلف وعده حرام است. غرض اینکه جای تحقیق و بررسی دارد. اسم این بحث «فقه الاخلاق» است.

امام جمعه موقت تهران یادآور شد: تا اینجا حرف شیطان بیان شد. در این قسمت که می‌فرماید «وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي» استثنای متصل است یا منقطع است. دو مطلب در این آیه هست. یک مطلب این است که من شما را اجبار نکردم و سلطه‌ای بر شما نداشتم؛ یعنی سلطه‌ای نبود که سالب اختیارتان باشد و شما را مجبور به عصیان کند. این مطلب که گویای این است که هیچ کس نمی‌تواند بگوید من از دستم بیرون بود و نمی‌توانستم گناه را ترک کنم. این آیه به صراحت این جبر را نفی می‌کند. مطلب دوم این است که من حداکثر شما را به شرک و معصیت دعوت کردم، شما هم به دعوت من لبیک گفتید پس من شما را اجبار به اینکه در برابر راه خدا راهی انتخاب کنید نکردم و خودتان با پای خودتان آمدید. پس این استثنا، متصل نیست. استثنای متصل استثنایی است که مستثنی داخل مستثنی‌منه باشد و آن را خارج کند.

وی در ادامه اظهار کرد: «فَلَا تَلُومُونِي وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ»، یعنی اگر شما را اجبار کرده بودم باید مرا ملامت می‌کردید ولی حالا که من شما را اجبار نکردم و فقط دعوت کردم و شما با انگیزه خودتان این بیراهه را برگزیدید، پس خودتان را ملامت کنید. بعد می‌فرماید «مَا أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ». صرخ به معنای داد زدن برای کمک‌خواهی است. آن دادی که آدم به هنگام کمک خواستن می‌زند نامش «صرخ» است.