شیوه‌های صحیح انتقاد را نیاموخته‌ایم

در آموزه‌های دینی واژه‌های نصیحت، تذکر، موعظه، استماع قول، اتّباع احسن، تواصی به حق، دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر اهمیت و جایگاه انتقاد و انتقادپذیری را بیان می‌کنند. قرآن کریم می‌فرماید: «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ؛ پس بندگان مرا که به سخن گوش فرامی‌دهند، و آنگاه بهترین آن را پیروی می‌کنند، مژده بده.» در کلمه «استماع» نکته نغز ویژه‌ای نهفته که در «سماع» نیست.

آن‌که گوش فرامی‌دهد، نقد و بررسی نیز می‌کند، تمام پیامدهای خوب و بد و زیبا و زشت سخن را می‌سنجد و آن‌گاه دست به گزینش می‌زند. به هنگام برگزیدن نیز میان خوب‌ها و خوب‌ترها به گونه‌‌ای ارزیابی می‌کند و در پایان با آگاهی و بررسی همه‌جانبه، سخن نیکوتر و پیشنهاد به واقع نزدیک‌تر و طرح و برنامه خردمندانه‌تر را برمی‌گزیند.

انسان افزون بر پذیرش نقد، باید در گام نخست به نقد خویش بپردازد و پیش از آنکه به کاستی و عیب دیگران توجه کند، در جست‌وجوی زدودن عیب‌هایش باشد. اگر آدمی آینه خویش شود، از بسیاری انتقادها در امان می‌ماند و اگر همگان به فکر نقد خود برآیند، نقد اجتماعی کمتر می‌شود و در نتیجه پاره‌ای از تنش‌ها و تشنج‌ها از بین می‌روند و جلوی بسیاری از نقدهای ویرانگر گرفته می‌شود.

حجت‌الاسلام عزیزالله فهیمی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم و دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه قم در گفت‌وگو با ایکنا، در رابطه با فرهنگ نقد و انتقادپذیری و نیز فراگیری و آموزش نقدی که منجر به اصلاح در جامعه شود، اظهار کرد: زمانی که نقدی نسبت به سخن یا تفکری انجام می‌شود، هزینه‌هایی دارد که باید پرداخت شود. هزینه نقد این است که مطلب طرف مقابل را به خوبی درک کرده و سپس در رابطه با آن مطالعات لازم را انجام دهیم. پس از مطالعه و تحقیق در ر ابطه با موضوع مورد نظر نیز نیازمند اطلاع‌رسانی به جامعه و قشر مخاطب هستیم تا همگان با نقد صحیحی که صورت گرفته آشنا شده و زمینه برای گسترش این نوع نقد در میان مردم فراهم شود.

نقد صحیح باید با مطالعه و عالمانه باشد

وی افزود: چنانچه افراد از روی قصد و غرض و یا خدایی ناکرده هوای نفس نسبت به نقد و انتقاد از فرد یا گروهی اقدام کنند، عملکردشان به هیچ وجه با معیار نقد و انتقاد سازگار نیست. نقد صحیح باید با مطالعه و عالمانه انجام شود. همچنین، هدف اصلی در نقد باید اصلاح‌گری باشد. تخریب افراد به هیچ وجه در قاموس نقد و انتقاد نمی‌گنجد. فرد منتقد باید بسیاری از جهات را درنظر بگیرد؛ چراکه ممکن است گاهی نسبت به فردی انتقاد کند اما فرد مخاطب و یا مخاطبان او درک صحیحی از این انتقاد نداشته باشند و برداشت ایشان از نقد ارائه شده چیزی جز خصومت و موضع‌گیری غرض‌ورزانه نباشد.

فهیمی تصریح کرد: به همین منظور فرد منتقد باید به گونه‌ای رفتار کند که بدون هیچ‌گونه تعمد و غرض‌ورزی نظرات خود که برگرفته از پژوهش و مطالعه در مورد موضوع مورد نقد است را بیان کند و فضا را طوری پیش ببرد که مخاطب یا مخاطبان مورد نقد و انتقاد احساس بدی نسبت به نقد ارائه شده نداشته و آن را تا جایی که امکان دارد منصفانه بدانند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم در ادامه بیان کرد: برای ایجاد فضای صحیح نقد در جامعه باید روحیه انتقاد کردن و انتقادپذیری را از خانواده آغاز کرده و در میان فرزندان نهادینه کنیم. والدین باید به فرزندان خود اجازه سخن گفتن و بیان نظرات خود را بدهند و خود نیز به تمامی نظرات و بیانات ایشان به دقت گوش فرا دهند.

خانواده‌هایی که اجازه صحبت به فرزندان ندادند

وی اظهار کرد: امروز دلیل برخی از مشکلاتی که در جامعه ایجاد می‌شود این است که والدین اجازه نداده‌اند تا نوجوانان و جوانان در محیط خانواده خود را تخلیه کرده و نظرات و انتقادات خود را در فضایی آرام و امن طرح کنند. به همین دلیل است که برخی سخنان نهفته خود را به درون جامعه و فضای عمومی می‌کشند و این مسئله باعث بروز برخی ناهنجاری‌ها می‌شود.

فهیمی بیان کرد: امروز در برخی از جوامع دنیا مانند فرانسه، ده‌ها سال است که شیوه نقد و انتقاد را تمرین کرده‌‌اند و جامعه به سطحی از بالندگی اجتماعی رسیده‌ است تا مردم بتوانند به راحتی نظرات و انتقادات خود را مطرح کنند. البته بیان این نظرات و انتقادات همواره همراه با رعایت برخی خطوط قرمز کلی است که این مسئله در هر جامعه‌ای وجود دارد و اجتماعات مختلف بشری هر کدام برای خود دارای چنین خطوط قرمزی هستند.

غفلت از کرسی‌های آزاداندیشی

عضو هیئت علمی دانشگاه قم تصریح کرد: امروز نیازمند آن هستیم که تمامی افراد با سلایق مختلف بتوانند نظرات و انتقادات خود را در جامعه البته در چارچوب رعایت خطوط قرمز بیان کنند. مسئله ایجاد کرسی‌های آزاداندیشی بارها از سوی مقام معظم رهبری بیان و مطرح شده است و مسئولان نیز باید پیگیر این موضوع باشند تا اقشار مختلف بتوانند نظرات، انتقادات و حتی پیشنهادات خود برای بهبود امور را به راحتی بیان کنند.

وی بیان کرد: بنابراین برای ایراد انتقاد در جامعه باید چارچوب مشخصی در نظر گرفته شود تا فضای نقد در جامعه به شیوه صحیح ایجاد شود. این بدان معناست که جامعه باید از نقد مخرب فاصله گرفته و در بیان انتقادات، چارچوب‌های اساسی جامعه که به نحوی همان خطوط قرمز است را به خوبی رعایت کرده و مد نظر قرار دهد.

وقتی رسانه‌ها آلت دست می‌شوند

فهیمی با اشاره به نقش رسانه‌ها و نهادهایی همچون آموزش و پرورش در توسعه فرهنگ انتقاد و انتقادپذیری در جامعه تصریح کرد: در جامعه امروزی رسانه‌ها، آموزش و پروش و دیگر نهادهای فرهنگی و اجتماعی نقش بسزایی در بالابردن ظرفیت تحمل یکدیگر و آموزش شیوه‌های صحیح انتقاد در میان مردم دارند. متأسفانه امروز برخی رسانه‌ها به آلت دست دیگران تبدیل شده‌اند که این مسئله خسارات فراوانی برای جوامع مختلف دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم بیان کرد: در حوزه آموزش و پرورش و همچنین خانواده، معلمان و والدین باید به دانش‌آموزان و فرزندان میدان کافی بدهند تا ایشان بتوانند نظرات و پیشنهادات خود را در رابطه با موضوعات مختلف به راحتی بیان کنند. این مسئله باعث می‌شود تا جامعه نیز آرام آرام به تربیت نسل‌های جدید به سمت تحمل‌پذیری بیشتر حرکت کند.

وی در رابطه با شیوه‌های بالا بردن ظرفیت تحمل نقد و انتقاد در جامعه نیز افزود: خانواده‌ها باید بدانند که فرزندان همواره ایشان را الگوی خود قرار می‌دهند و رفتارهای ایشان تأثیر بسزایی در فرزندان خواهد داشت. والدین باید ظرفیت تحمل خود را بالا برده و این رفتار را در معرض دید فرزندان خود قرار دهند. زمانی که پدران و مادران در محیط خانه از وسعت نظر و تحمل بالایی برخوردار نباشند، فرزندان نیز از ایشان تبعیت کرده و رفتار آن‌ها را ناخودآگاه می‌آموزند.

فهیمی تصریح کرد: خانواده‌ها باید آموزش‌های لازم را در اختیار فرزندان قرار دهند و اجازه دهند تا ایشان به خوبی وارد بحث‌های خانوادگی شده و حرف خود را بیان کنند. امروز نسل‌های جدید جامعه، درک و سلیقه‌های متفاوتی نسبت به نسل‌های گذشته دارند، لذا والدین و معلمان و اساتید باید شرایط لازم برای ارائه سلایق مختلف را فراهم کنند. شخصی به امام صادق(ع) عرض کرد که برخی جوانان مدل مو و صورت خود را تغییر داده‌اند که امام(ع) در پاسخ فرمودند که این افراد جوان هستند و سلایق متفاوتی با نسل گذشته دارند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم بیان کرد: الگوگیری از شیوه معصومین(ع) در برخورد با نسل جدید موضوع بسیار مهمی است که باید مد نظر قرار گیرد. افرادی که از دیگران انتقاد می‌کنند اما خود در عمل به گونه‌ای دیگر رفتار می‌کنند، به هیچ وجه صلاحیت انتقاد از دیگران را ندارند. روزی شخصی نزد پیامبر(ص) رفت و از فرزند خود به واسطه تناول زیاد خرما شکایت کرد. پیامبر(ص) به او فرمودند که برو و فردا بیا. آن شخص فردا همراه با فرزند خود نزد پیامبر(ص) آمد و پیامبر(ص) به فرزند او گفت که کمتر خرما تناول کن. پدر این کودک از پیامبر(ص) پرسید که چرا دیروز این مسئله را با فرزندم مطرح نکردید؟ که پیامبر(ص) در پاسخ فرمودند که دیروز من خود خرما خورده بودم. بنابراین، عامل بودن یکی از شرایط مهم در حوزه انتقاد و نقد است.

وی اظهار کرد: امام صادق(ع) در رابطه با الگوگیری این‌گونه می‌فرمایند که همگان باید با عمل خود دیگران را تشویق به انجام امور خیر و کارهای نیک کنند. اگر افراد با هر شرایطی نسبت به انتقاد از دیگران اقدام کنند اما خود عامل به نظراتی که ارائه می‌دهند، نباشند، نقد ایشان هیچ تأثیری نخواهد داشت. از امام صادق(ع) پرسیدند که پدر بهتر است یا معلم؟ ایشان در پاسخ فرمودند: پدری که معلم باشد بهتر است.

گفت‌وگو از مجتبی افشار