انقلاب اسلامی نگاه جامعه به هنر را تغییر داد
محمد موحدیان عطار از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی به کار طراحی پوستر با موضوع انقلاب و دفاع مقدس پرداخته و معتقد است که انقلاب با تحول فکری و فرهنگی، شکوفایی استعدادها را در زمینه هنر فراهم کرد و باعث سالم‌سازی فضاهای هنری شد.
با پیروزی انقلاب اسلامی و به ثمر رسیدن نهضت انقلابی مردم ایران، هنرمندان نیز تلاش کردند با آن همراه شوند و مبارزات و مجاهدت‌های مردمی را در قاب هنر به تصویر کشیده و آن را جاودانه کنند. از جمله این هنرها، گرافیک بود که به زعم عده‌ای، بیش از سایر هنرهای تجسمی توانست با انقلاب مردم ایران همگام شود و روایتگر نهضت تاریخ‌ساز آنها باشد. نمود این همراهی در پوسترسازی، کاریکاتور و طراحی جلد بازتاب پیدا کرد و تا آنجا پیش رفت که گفتمانی به نام گرافیک انقلاب اسلامی را شکل داد.
خبرنگار ایکنای اصفهان به مناسبت چهل‌وچهارمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، با یکی از این هنرمندان گرافیست که پوسترهایی با موضوع انقلاب و دفاع مقدس طراحی کرده و هم‌اکنون در نمایشگاهی با عنوان «سیاه، سفید، قرمز» در حوزه هنری اصفهان به نمایش درآورده، درباره فعالیت‌های وی به گفت‌وگو نشسته است.
ایکنا ـ ابتدا خودتان را برای خوانندگان معرفی کنید.
محمد موحدیان عطار هستم، متولد 1328 در اصفهان. در سال 1352، تحصیلاتم در رشته مهندسی مکانیک دانشگاه علم و صنعت را به پایان رساندم و بعد از پایان تحصیلات، تا سال 54 دوران خدمت سربازی را در نیروی هوایی گذراندم. در آن دوره، یکی از شرایط استخدام در دستگاه‌های دولتی، عضویت در حزب رستاخیز بود. من آن زمان مقلد امام خمینی(ره) بودم و ایشان رسماً اعلام کرده بود که عضویت در حزب رستاخیز حرام است. بنابراین، از استخدام در دستگاه‌های دولتی منصرف شدم، با تعدادی از دوستانم در همان سال 54 یک شرکت خصوصی تأسیس کردیم و تا سال 57 که انقلاب پیروز شد، در همین شرکت مشغول به کار بودیم. در این مدت نیز تا جایی که می‌توانستیم، در تظاهرات، سخنرانی‌ها و مجامع فرهنگی و مذهبی شرکت می‌کردیم.
ایکنا ـ شرکتی که تأسیس کرده بودید در چه زمینه‌ای فعالیت می‌کرد؟
یک شرکت تجاری ماشین‌آلات صنعتی بود که با تعدادی از دوستان تأسیس کرده بودیم. از آنجایی که علاقه چندانی به فعالیت‌های صنعتی نداشتیم، بعد از پیروزی انقلاب از شرکت بیرون آمدیم و شخصاً به سمت فعالیت‌های فرهنگی و هنری رفتم. دقیقاً از 22 بهمن، با توجه به مطالعات سیاسی و فعالیت‌های هنری که از قبل داشتم، در تعداد محدودی اثر گرافیکی، بخش‌هایی از نهضت امام خمینی(ره) را به تصویر کشیدم. تا مدتی این کار را به‌دلیل علاقه شخصی‌ام انجام می‌دادم و بعد از تأسیس مراکز فرهنگی انقلاب از من دعوت شد تا با آنها همکاری کنم. بنابراین، از سال 59 همکاری‌ام با بخش فرهنگی بنیاد شهید آغاز شد و به تولید نشریه، پوستر و... پرداختم.
ایکنا ـ فعالیت هنری را زیر نظر مربی انجام می‌دادید یا به‌صورت خودآموز یاد گرفتید؟
در دبیرستان و دانشگاه در رشته فنی تحصیل کرده بودم، ولی از دوران دبستان به هنر و مخصوصاً نقاشی علاقه داشتم. زمانی که وارد مقطع راهنمایی شدم، معلم نقاشی مدرسه از علاقه من خبردار شد و با حمایت او در مسابقه نقاشی شرکت و رتبه اول را کسب کردم. وقتی وارد کلاس دهم شدم، معلم نقاشی ما استاد رزاقی بود. ایشان از اساتید هنر نقاشی در شهر اصفهان است و من در آن دوره، نزد ایشان نقاشی آبرنگ کار کردم. این علاقه در من وجود داشت، اما در ادامه مسیر از آن دور شدم. با پیروزی انقلاب، زمینه‌ای فراهم شد تا به علایق هنری خودم بازگردم و کار گرافیک را آغاز کنم.
در آن سال‌ها در اصفهان، مرکزی به نام کاخ جوانان وجود داشت که فعالیت‌های فرهنگی مرتبط با اهداف انقلاب در آنجا انجام می‌شد. در دهه فجر سال 59، نمایشگاهی از دستاوردهای هنری انقلاب اسلامی در این مرکز برگزار شد. من هم در این نمایشگاه شرکت کردم و آثارم با عنوان «فریاد انقلاب» را به نمایش گذاشتم. این نمایشگاه مورد استقبال قرار گرفت و رضایت بازدیدکنندگان را به همراه داشت. افراد شاخصی مانند سیدعلی‌اکبر پرورش نیز در این نمایشگاه حضور یافتند و از آثار تمجید کردند. از گذشته در جلسات فرهنگی ایشان شرکت می‌کردم و من را می‌شناختند، اما انتظار دیدن این آثار گرافیکی را از من نداشتند. تشویق استاد پرورش باعث شد تا این مسیر را جدی‌تر دنبال کنم.
حدود سال 60 و بعد از شش ماه همکاری با بنیاد شهید، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اصفهان از من دعوت کرد تا با حمایت این اداره کل به تکمیل مجموعه نمایشگاهی‌ام بپردازم. این پیشنهاد را قبول کردم و در هنرستان هنرهای زیبا مشغول به کار شدم. در این دوره، با مطالعه نهضت امام خمینی(ره) و به ویژه کتاب «نهضت امام خمینی(ره)» نوشته حمید روحانی، 180 تابلوی گرافیکی از فرازها و اتفاقات مهم این جریان کشیدم. در تکمیل این مجموعه، از همکاری چند تن از دوستانم در بنیاد شهید و مشورت‌های برخی اساتید هنرستان هنرهای زیبا بهره بردم.
این مجموعه برای اولین بار در دهه فجر سال 60 در توحیدخانه دانشگاه هنر اصفهان برگزار شد و مورد استقبال گرفت. همچنین تا سال 65 به دفعات در نقاط مختلف کشور به نمایش درآمد، از جمله سال 62 در تالار وحدت تهران و بعد از آن در موزه برج آزادی و فرهنگسرای نیاوران. در طول این مدت، کارهای جدیدی نیز با موضوع جنگ شروع کرده بودم. همچنین در وزارت ارشاد، با بخش‌های فرهنگی دستگاه‌های دولتی همکاری می‌کردم.
ایکنا ـ آثار مجموعه «فریاد انقلاب» هنوز موجود است؟
طرح‌های اولیه و اصلی این مجموعه که در قطع A4 تهیه شده بود، در حال حاضر موجود است، ولی تابلوهای نمایشگاه به‌دلیل جابه‌جایی زیاد تخریب شده‌اند. طرح‌های اولیه با تکنیک ماژیک کار شده بود و پیش خودم نگهداری می‌شد. حدود دو ماه قبل، توافقی با حوزه هنری انجام دادیم تا آنها مجموعه اولیه را چاپ کنند و به‌عنوان یک سند تاریخی گرافیکی به نمایش بگذارند. این آثار تحویل حوزه هنری داده شد که اکنون به نمایش گذاشته شده و سال آینده نیز قرار است به‌مناسبت روز هنر انقلاب اسلامی در تهران به نمایش درآید.
ایکنا ـ چه آثار دیگری داشته‌اید؟
از سال 57 تا امروز کل فعالیتم در زمینه هنر بوده است. از سال 60 که وارد اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی شدم، تا سال 90 به‌عنوان کارشناس هنرهای تجسمی مشغول کار بودم. در کنار این شغل، تولیدات هنری‌ام را هم داشتم. بعد از مجموعه «فریاد انقلاب»، مجموعه «پوسترهای انقلاب» را کار کردم که آنها هم تابلوهای بزرگ دو متر در چهار متر با موضوع دفاع مقدس بود. این مجموعه در سطح شهر به نمایش گذاشته شد. در کنار این فعالیت‌ها، کارهای گرافیکی دیگری مانند فعالیت‌های تبلیغاتی اداره کل ارشاد را نیز انجام می‌دادم. تا اواخر دهه 60 فعالیت من در همین حوزه‌ها بود.
بعد از دهه 60، دغدغه جدیدی در حوزه کتیبه‌نگاری برای من ایجاد شد. متوجه شدم تنوعی در زمینه معماری و کتیبه‌نگاری ما ایجاد نشده است. البته این تنوع هنوز هم وجود ندارد و اگر اکنون مسجدی ساخته شود، از همان معماری و نقش و نگار قدیمی استفاده می‌شود. دغدغه من این بود که با توجه به تغییرات زمانه بتوانم تحولی در این سبک ایجاد کنم. در این راه، تعدادی طرح آماده و آنها را به تابلوهایی با جنبه نمایشگاهی تبدیل کردم. البته تکنیک به‌کار رفته در این تابلوها همان تکنیک کاشی و آجر معرق بود که در نماسازی استفاده می‌شود. این مجموعه کم‌کم مورد توجه قرار گرفت، تا سال 80 تکمیل شد و «کتیبه‌های ماندگار» نام گرفت. مضامین این مجموعه بیشتر آیات قرآنی و نقوش هندسی بود و تحول تنوعی در حوزه رنگ در آنها وجود داشت. این مجموعه برای اولین بار در سال 1380 در نگارستان امام خمینی(ره) اصفهان به نمایش درآمد و مورد استقبال بازدیدکنندگان قرار گرفت. مدیر نگارستان در آن دوره، مرحوم سیدعلی نکویی بود. ایشان با اینکه کار اجرایی داشت و فرماندار اصفهان بود، اهل فرهنگ و هنر نیز بود. مرحوم نکویی زمینه بسیار خوبی برای هنرمندان تمام رشته‌ها در نگارستان امام خمینی(ره) فراهم کرده بود.
بخش عمده فعالیت‌های من در همین حوزه است و نمایشگاه‌های متعددی هم در داخل و هم در خارج از کشور برگزار کرده‌ام. بسیاری از آثار این مجموعه از من خریداری شده و تعدادی از آنها را نیز اهدا کرده‌ام. مجموعه «کتیبه‌های ماندگار» در کشورهای هندوستان، چین، لبنان، پاکستان، مراکش و کنیا به نمایش درآمده است. امسال به مناسبت هفته هنر انقلاب، نمایشگاهم در حوزه هنری اصفهان برگزار شد. حدود 12 سالی می‌شود که بازنشسته شده‌ام، ولی هنوز فعالیت دارم و به‌صورت آزاد کار می‌کنم.
ایکنا ـ گفتید که در سال‌های اولیه انقلاب و دفاع مقدس، مجموعه «فریاد انقلاب» را خلق کردید. در آن دوره، این آثار تا چه حد میان عموم مردم و حتی فضاهای عمومی شهری رواج پیدا کرد؟ آیا از طرح‌های شما در المان‌های شهری و دیوارنگاره‌ها استفاده شد؟
مجموعه «فریاد انقلاب» به‌صورت نمایشگاهی برگزار شد و مردم هم از این نمایشگاه دیدن می‌کردند. ارگان‌هایی مانند سپاه، ارتش، جهاد سازندگی، آموزش و پرورش و... که بخش فرهنگی داشتند، به من مراجعه می‌کردند و در حد توانم به آنها کمک می‌کردم. بعضی از اوقات، عکس آثارم را می‌فرستادم و آنها با امکاناتی که داشتند، این آثار را روی تابلو یا دیوار می‌کشیدند. آن زمان تولیدات هنری و مخصوصاً گرافیکی بسیار کم بود و افراد کمی در این حوزه فعال بودند. به همین علت، حساسیتی روی انتشار آثار نشان نمی‌دادم. با گذر زمان، این رشته‌ها هم رشد کرد، در دانشگاه‌های گوناگون مطرح شد و دانشجویان بسیاری در این حوزه تربیت شدند.
تابلوهای بزرگی که با عنوان «پوسترهای انقلاب» در ارتباط با موضوعات گوناگون انقلاب و دفاع مقدس تولید می‌کردیم، در دو نقطه شهر یعنی میدان انقلاب و خیابان چهارباغ به نمایش گذاشته می‌شد. این پوسترها هر هفته تعوض می‌شدند و کسانی که در شهر تردد می‌کردند، توجهشان به این تابلوها جلب می‌شد.
مجموعه «کتیبه‌های ماندگار» بیشتر یک کار نمایشگاهی بود. البته هدف من این بود که این مجموعه کاربردی باشد و از این کتیبه‌ها در ساختمان‌ها استفاده شود، ولی متأسفانه از آنها استفاده عملی نشد. این در حالی است که بسیاری از مسئولانی که از نمایشگاه بازدید داشتند، بیان کردند که این کتیبه‌ها برای استفاده در ساختمان‌ها مناسب‌اند. البته از این کتیبه‌ها یکی دو جا به‌صورت محدود استفاده شد. برای مثال، در ساخت نمای بیرونی نگارستان امام خمینی(ره)، نظر مرحوم نکویی این بود که طرحی متفاوت استفاده شود. به همین دلیل، تعدادی طرح کاشی معرق با نقش گل لاله برای آنها فرستادم. این طرح تصویب شد و اکنون بخشی از دیوار نمای نگارستان امام خمینی(ره) با این تکنیک ساخته شده است.
بعد از اینکه این طرح در نگارستان امام خمینی(ره) اجرا شد، تصمیم گرفتند برای ورودی گلستان شهدا از همین طرح استفاده کنند. البته رنگ‌آمیزی این طرح با نگارستان متفاوت است. یکی دیگر از مکان‌هایی که این کتیبه‌ها در آن به‌کار رفته، مسجد امیرالمؤمنین(ع) است که آیت‌الله مظاهری مدت‌ها در آنجا نماز می‌خواند. در کتیبه‌های درون شبستان این مسجد، از طرح‌های من استفاده شده است.
ایکنا ـ به عنوان یک فعال هنری به نظر شما پیروزی انقلاب چه تغییر و تحولی در زمینه هنرهای تجسمی ایجاد کرد؟
پیروزی انقلاب در سال 57 بستری برای شکوفا شدن افراد مستعد در همه رشته‌ها فراهم کرد و رشد قابل توجهی به‌وجود آورد. پیش از انقلاب، فعالیت‌های هنری به این گستردگی نبود؛ فقط یک دانشگاه هنر در تهران وجود داشت و سه هنرستان هنرهای زیبا در شهرهای تهران، اصفهان و تبریز، در حالی که اکنون تعداد دانشگاه‌های هنر، هنرستان‌ها و مراکز آموزشی خصوصی، چند برابر شده‌اند. انقلاب مانند عاملی بود که ظرفیت درون انسان‌ها را فعال کرد. برای مثال، خود من اگر انقلاب پیروز نشده بود، هیچ وقت چنین مسیری را طی نمی‌کردم. چند روز پیش، یکی از اساتید خوشنویسی به من گفت پیش از انقلاب در شهر اصفهان حتی یک انجمن خوشنویسی وجود نداشت تا به علاقه‌مندان آموزش داده شود، در حالی که اکنون انجمن خوشنویسی در هر شهرستان یک شعبه دارد و علاقه‌مندان می‌توانند در هر نقطه از ایران به این انجمن مراجعه کنند.
حوزه هنری یکی از مکان‌هایی است که با پیروزی انقلاب تأسیس شد. در حال حاضر، محور فعالیت حوزه هنری، رشته‌های گوناگون هنری، از هنرهای تجسمی گرفته تا انواع هنرهای نمایشی است. در حوزه هنری، مرکزی به نام خانه کاریکاتور وجود دارد؛ در حالی که پیش از انقلاب اصلاً رشته کاریکاتور رونق نداشت.
یکی از مسائل مهم که با انقلاب اسلامی به وقوع پیوست، پذیرش فعالیت‌های هنری در سطح جامعه بود. پیش از انقلاب، عمده خانواده‌های مذهبی ارتباط چندانی با هنر نداشتند. اگر کسی می‌خواست فعالیت هنری داشته باشد، دیگران به آن به‌عنوان فعالیتی تفننی نگاه می‌کردند، در صورتی که اکنون کارشناسان تربیتی هم به لحاظ عملی و هم به لحاظ علمی توصیه می‌کنند که کودکان از سنین پایه با هنر آشنا شوند. پس در یک نگاه کلی می‌توان گفت با انقلاب اسلامی، نوعی تحول فکری و فرهنگی در جامعه ایجاد شده است.
ایکنا ـ در واقع معتقدید که انقلاب اسلامی باعث رشد کمی و کیفی آثار هنری شده است.
بله همین‌طور است. البته این رشد فقط در زمینه هنری نبود. من دفتر پیشنهادات و انتقادات نمایشگاهی را که سال 60 برگزار کردم، دارم. برای کسی که در خصوص چنین مسائلی پژوهش می‌کند، مقایسه مطالب درون این دفتر با دفتر نمایشگاهی که سال پیش برگزار کردم، می‌تواند یک منبع باشد. با مقایسه نوشته‌های این دو دفتر می‌توان فهمید که نوع نگاه مردم در طول این سال‌ها چه تغییری کرده است.
ایکنا ـ با وقوع انقلاب اسلامی از لحاظ مضمون و درون‌مایه چه تغییری در آثار هنری رخ داد؟
پیش از انقلاب در فضای هنر نبودم و تنها بخشی که با آن آشنایی داشتم، سینما بود. عمده فیلم‌های آن دوره، غیرفرهنگی و غیراخلاقی بودند، اما فیلم‌هایی که در حال حاضر ساخته می‌شود، به لحاظ مضمون و محتوا با آن دوره تفاوت بسیار زیادی دارد. این به آن معنی نیست که پیش از انقلاب، افراد فرهنگی معتقد وجود نداشتند. این افراد همان زمان هم در جامعه بودند، ولی میدان حضور آنها فراهم نبود. در کل، فضاهای هنری پیش از انقلاب، فضاهای سالمی نبود و حالا این شرایط از بین رفته است.
ما بعد از انقلاب در همه زمینه‌ها، اعم از علمی، ورزشی، هنری و... پیشرفت داشته‌ایم. دلیل اینکه پیشرفت ما در زمینه هنر واضح نیست، آن است که هنر مسئله اول کشور نبوده و جایی برای انعکاس این پیشرفت وجود نداشته است.
ایکنا ـ به این موضوع اشاره کردید که با پیروزی انقلاب، ظرفیت و امکان بزرگی برای رشد کمی و کیفی هنر در جامعه شکل گرفت. همان‌گونه که گفتید، یکی از ابعاد این موضوع، سالم‌سازی فضای هنر بوده است. با توجه به این دو نکته، فکر می‌کنید چرا هنوز در کشور ما برای فعالیت در بعضی از رشته‌های هنری، به‌خصوص موسیقی و فعالیت بانوان در آن، مقاومت وجود دارد؟
این مقاومت‌ها فقط در بخش هنر نیست و در بخش‌های دیگر هم رخ می‌دهد. برخی از افراد به‌دلیل در خطر بودن منافعشان با اقتصاد سالم اسلامی مخالفت می‌کنند. دقیقاً همین اتفاق در بخش موسیقی هم رخ می‌دهد. کسی که بی‌بندوباری در هنر را می‌پذیرد، در چنین شرایطی مقاومت می‌کند. بعضی از افراد که در کشور مسئولیت دارند، از نظر فکری انقلاب را قبول ندارند. رهبر انقلاب بارها درباره این مسئله هشدار داد، اما کسی توجه نکرد. بسیاری از کسانی که در گذشته مسئولیت‌های فرهنگی را عهده‌دار بودند، تفکر اسلامی نداشتند و اجازه نمی‌دادند کسانی که فکر سالم انقلابی داشتند، رشد کنند و جامعه فعالیت آنها را ببیند.
جامعه ما در عمق خود، اعتقاد اسلامی و انقلابی دارد و ما نباید با دیدن ظواهر قضاوت کنیم که جامعه از دین دور شده است. متأسفانه برخی از افراد در مواجهه با هنرمندان، آنها را بی‌اعتقاد می‌دانند. من به‌عنوان کسی که 30 سال در فضای هنری بوده‌ام، چنین حرفی را نمی‌پذیرم. بسیاری از هنرمندان، افراد معتقد و دینداری هستند. به هر حال، هنرمند از لحاظ ظاهری با دیگران تفاوت دارد و برخی این تفاوت را بی‌اعتقادی تلقی می‌کنند.
بعد از این آشوب‌ها و اغتشاشات اخیر، رهبر انقلاب در اولین سخنرانی خود در دانشگاه افسری، نکته مهمی خطاب به مسئولان گفت. ایشان ضمن سالم دانستن جامعه هنری و ورزشکاری، اعلام کرد که نسبت به آنها زیاد حساسیت نشان ندهید. این نشانه درک عمیق ایشان از هنر است.
ایکنا ـ با توجه به اینکه 44 سال از انقلاب اسلامی می‌گذرد، چقدر مفاهیم برآمده از انقلاب در آثار هنرمندان نسل امروز بازتاب دارد؟
متأسفانه این بازتاب در میان نسل جدید بسیار کم است و من یکی از منتقدان این مسئله هستم. هنرمند هنگام خلق اثر، تمام اندیشه‌ها و احساسات خود را در ساخت آن دخیل می‌کند. در دانشگاه‌ها به دانشجویان هنر تکنیک‌های هنری آموزش می‌دهند، اما مبانی اعتقادی به آنها آموزش داده نمی‌شود. بعضاً اساتیدی که در دانشگاه فعالیت می‌کنند، نسبت به این مبانی بی‌اعتقادند، بنابراین خروجی آنها مثبت نیست. از طرف دیگر، ارگان‌هایی که مسئولیت امور فرهنگی جامعه را برعهده دارند، مانند وزارت ارشاد، حوزه هنری و... فعال نیستند. وقتی از هنرمندانی که آثار مرتبط با انقلاب خلق می‌کنند، حمایت کافی نمی‌شود، افراد هم رغبتی برای فعالیت در این حوزه نخواهند داشت.
در دهه‌های 70 و 80 در شهر اصفهان، مرحوم نکویی در نگارستان امام خمینی(ره) زمینه لازم برای حمایت از هنرمندان را شکل داد و شاهد بودم هنرمندانی که چندان انقلابی نبودند، آثاری درباره امام و انقلاب آفریدند. پس اگر از هنرمندان انتظار داریم اثر انقلابی خلق کنند، باید زمینه لازم را هم برای آنها فراهم کنیم.
گفت‌وگو از محبوبه فرهنگ
انتهای پیام
