آیا آموزه‌های قرآن جاودانه است/ لزوم بازنگری در تفسیر برخی آیات

به گزارش ایکنا،  خالد حسین؛ استادیار دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه باباغلام‌شاه بدشاه هندوستان، شامگاه 28 فروردین ماه در نشست علمی «معرفت‌شناسی اخلاق در قرآن» که از سوی انجمن علمی معارف دانشگاه شهید بهشتی و آکادمی اخلاق‌پژوهی روشمند برگزار شد، گفت: معرفت‌شناسی به دنبال پاسخ‌دادن به یکسری سؤالات اصلی و مبنایی است مانند اینکه چطور چیزی را می‌دانیم و یا چطور می‌فهمیم که می‌دانیم و طبیعت و محدوده فهمیدن چیست. معرفت‌شناسی در مورد اصول اخلاقی هم سخن می‌گوید و اینکه چگونه بدانیم چه چیزی درست یا غلط و خوب یا بد است. راجع به منطق اخلاقی و توجیه باورهای اخلاقی سخن می‌گوید که اولین آن عقل‌گرایی است؛ عقل‌گرایی در واقع متمرکز بر قوه عقلانی انسان است و ما مسائل اخلاقی را می‌توانیم توسط عقل تشخیص دهیم.

 

وی با بیان اینکه دومین منطق در امور اخلاقی، تجربه‌گرایی است، افزود: تجربه‌گرایی می‌گوید ما با تجربه کردن می‌توانیم بگوییم که چه چیزی اخلاقی یا غیراخلاقی است و بر این اساس باورهای اخلاقی ما از تجارب بشر سرچشمه می‌گیرد. سومین منطق هم شهودگرایی است که می‌گوید ما معرفت را از طریق شهود و قوه ادراک می‌توانیم بفهمیم و معرفت از این طریق رخ می‌دهد و آخرین مسئله هم وحی است که معرفت‌شناسی اسلامی بر این اساس است. در  معرفت‌شناسی اسلامی، مهمترین و اولین منبع برای کسب معرفت، قرآن کریم است. در معرفت‌شناسی اسلامی بر قرآن و سیره پیامبر(ص) متمرکز می‌شویم.

 

خالد حسین با تاکید بر اینکه در معرفت‌شناسی اسلامی، قرآن به عنوان مهمترین منبع در بین مسلمین در سراسر جهان شناخته شده است، تصریح کرد: قرآن رهنمود کامل برای هدایت مسلمین است و مبدا قرآن هم وحی به پیامبر(ص) در طول مدت 23 سال است و اخلاق ذکر شده در قرآن جهانی و متعلق به تمام بشریت است. مسائل اخلاقی جنبه اجباری هم برای مسلمانان دارد تا مسلمین به سخنان خداوند گوش دهند.  

 

استادیار دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه باباغلام شاه بدشاه هندوستان اضافه کرد: قرآن کریم در تبیین مسائل اخلاقی نگاه جامعی دارد و امر به صداقت، دلسوزی بخشش نسبت به مردم کرده است؛ قرآن کریم با بیان داستان پیامبران، رفتارهای آنان را بیان کرده است و یکسریی مسائل اخلاقی را به صورت مستقیم بیان کرده است مثلا داستان حضرت یوسف(ع)، از جمله داستان‌هایی است که خداوند صبر و دلسوزی را در برابر بدی و شر انسان‌های دیگر به ما یاد می‌دهد.

 

وی افزود: قرآن باعث انگیزه برای مسلمانان می‌شود تا با تقوا باشند و به سمت فضیلت بروند، رهنمودهای اخلاقی در قرآن کامل و جامع ذکر شده است و مفاهیمی چون عبادت، روابط بین انسان‌ها، تجارت و مسائل اجتماعی را تبیین کرده است؛ قرآن کریم انسان‌ها را از دروغ گفتن و غیبت و خیانت نهی کرده است و آنان را به دادن صدقه و خیرات و مهربانی توصیه فرموده است قرآن کردیم در مورد مسئولیت انسان‌ها نسبت به خود، خانواده و جامعه هم توصیه فراوانی کرده است.  

 

استادیار دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه باباغلام شاه بدشاه هندوستان اظهار کرد: قرآن کریم انسان‌ها  را به تامل در خوبی و بدی تشویق کرده است تا درکی از این موضوع داشته باشند؛ در آیه 18 سوره حشر فرموده است: ای مؤمنان از خدا بترسید؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ خداوند فرموده است اگر اخلاقی رفتار نکنید عواقب کارها و مسئولیت‌های شما به گردن خود شما هست. قرآن کریم ذات و طبیعت انسان را هم بررسی کرده است. 

 

وی با اشاره به مبحث فطرت، افزود: فطرت احساس ذاتی انسان‌ها در برابر مسائل اخلاقی است. شیخ محمدبن صالح  در کتابی به صورت عمیق به بحث فطرت پرداخته و گفته است اگر به فطرت و ذات خود برگردید و آن را درست پرورش دهید عواقب خوبی برای شما در آینده خواهد داشت؛ همچنین در کتاب قانون شرع اسلامی گفته شده است که قرآن در مورد اخلاق ذاتی انسان‌ها سخن گفته است همچنین چگونه ذات انسان‌ها می‌تواند منبع معرفت‌شناسی باشد تا بدانیم چه چیزی درست و یا نادرست است. 

 

وی با بیان اینکه حتی از نظر روان‌شناسی اخلاق هم ذات انسان نقش مهمی در برقراری جامعه اخلاقی دارد، ادامه داد: قرآن کریم به نقش وحی الهی در اخلاق می‌پردازد و به فطرت و ذات انسان هم بها داده است زیرا انسان با عقل خود می‌تواند در آن اندیشه کند. در سوره انعام هم رهنمودهای اخلاقی زیادی بیان شده است و ما از احادیث و داستان‌های مرتبط با حضرت محمد(ص) می‌توانیم تا حد زیادی از مسائل اخلاقی مطلع شویم و آن را درک کنیم.

 

خالدحسین با بیان اینکه خداوند در قرآن عقل را یک نعمت الهی برشمرده است، اضافه کرد: عقل انسان تا حد زیادی می‌تواند در درک مسائل به ما کمک کند؛ قرآن کریم هم عقل را گرامی داشته و فرموده است انسان‌ها باید بتوانند مسائل اخلاقی را به درستی تحلیل کرده و بفهمند؛ عقل یکی از فاکتورهای معرفت‌شناسی است که انسان به واسطه آن می‌تواند با تکیه بر منابع دینی، اجتهاد کند و خوب و بد اخلاقی را تشخیص دهد. البته چون عقل از شرایط محیط و زمان و مکان و محیط خانواده و تربیتی اثر می‌گیرد نمی‌توان گفت عقل یک منبع کامل است لذا ما به هدایت الهی نیاز داریم.

 

استادیار دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه باباغلام‌شاه بدشاه هندوستان ادامه داد: سنت پیامبر(ص) هم به تبیین رفتارهای اخلاقی پیامبر(ص) اکرم می‌پردازد که آیات زیادی هم در قرآن کریم آن ر ا متجلی کرده است همچنین در قرآن کریم خطاب به مؤمنان فرموده است که من پیامبر را برای شما فرستاده‌ام و شما به خدا و پیامبر(ص) باور داشته باشید و از آنان اطاعت کنید و مسلمین موظفند به دستورات خدا عمل کنند. ما باید هم از قدرت عقل و هم از وحی الهی بهره ببریم. در آیه 12 سوره نحل؛ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ؛ فرموده است که خداوند برای شما شب و روز را خلق و برای شما مسخر کرده است و اینها نشانه برای کسانی است که اهل تعقل و اولوالباب هستند. 

 

وی با بیان اینکه عقل هم انسان را به سمت فطرت سوق می‌دهد، افزود: فطرت انعکاس الهی در انسان‌ها است تا بتوانند خوبی و بدی را از هم تشخیص دهند. در سوره روم بیان شده است که افراد در فطرتشان به خوبی تمایل دارند؛ فطرت انسان را به سمت رفتار و افکار اخلاقی هدایت می‌کند و فطرت هم ویژگی مشترک بین همه انسان‌ها فارغ از ملیت و نژاد و رنگ و محل زندگی و نوع تربیت و ... است.

 

خالدحسین ادامه داد: ممکن است پرسیده شود اگر همه انسان‌ها فطرت خداجو و متمایل به خوبی دارند پس چرا همه خوب نیستند و پاسخ آن است که همه مردم فطرت خود را درک نمی‌کنند و وقتی نمی‌توانند آن را بفهمند و درک کنند قاعدتا به سمت بی‌اخلاقی خواهند رفت لذا تصمیم‌گیری اخلاقی وابسته به درک ما از فطرت و بهره‌گیری از عقل و هدایت الهی است که خداوند در قرآن کریم بر آن تاکید کرده است.

 

استادیار دانشکده مطالعات اسلامی دانشگاه باباغلام‌شاه بدشاه هندوستان با بیان اینکه قرآن کتابی جاودانه برای همه مردم جهان تا قیامت است، تصریح کرد: لذا وقتی قرآن دستور به یک امر اخلاقی دارد این امر پایدار است و مخصوص فقط یک گروه از مردم در یک دوره خاص نیست؛ در سوره مائده بر جاودانگی مسائل اخلاقی تاکید شده است و قرآن و احادیث هم می‌توانند در دنیای مدرن کارکرد اخلاقی خود را داشته باشند لذا معرفت‌شناسی اخلاقی زمانی حاصل می‌شود که ما بتوانیم میان استفاده از عقل و هدایت و حیانی تعادلی ایجاد کنیم و بدانیم قرآن کتاب قانون و اخلاق است که ما را به سمت فضیلت و اخلاق پیش می‌برد.

 

وی افزود: در معرفت‌شناسی اسلامی، خداوند در قرآن، مسئولیت‌های اخلاقی را به ما یادآوری کرده است لذا فقط دانستن این مسائل اخلاقی کافی نیست و باید در عمل هم رعایت کنیم تا به شخصیت ما شکل داده شود؛ ما باید همگی به کلام خداوند تمسک کنیم و در دنیای پرتلاطم و آشوب قلب ما پذیرای هدایت و رحمت الهی باشد و دنبال دانش و خرد و اخلاق برویم.

 

خالدحسین با بیان اینکه قرآن صرفا یک منبع انگیزشی برای اخلاق نیست بلکه منبع معرفت‌شناسی است، اظهار کرد: قرآن کریم علاوه بر اینکه به عدالت و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی می‌پردازد دیدگاه‌های مختلف را هم در جنبه جهانی بررسی می‌کند لذا منبع معرفت‌شناسی برای اخلاق است و  نه صرفا یک منبع انگیزشی.

 

وی در مورد اینکه آیا همه آموزه‌های اخلاقی قرآن مانند حجاب و قربانی‌ کردن تا قیامت پابرجاست، اضافه کرد: در اینکه قرآن جهانی و ابدی است تردیدی وجود ندارد؛ برخی معتقدند هر قدر هم زمان تغییر یابد تغییری نباید در احکام قرآن رخ دهد ولی بعضی معتقدند که به خاطر شرایط تاریخی و سیاسی و ...برخی آیات قرآن درست تفسیر نشده است لذا باید در تفسیر قرآن بازنگری شود. قربانی‌ کردن جنبه مذهبی دارد ولی باز تفاسیر مختلفی در این عرصه داریم. بنابراین بازنگری در برخی تفاسیر متناسب با زمان و مکان لازم است. 

 

خالدحسین در مورد این پرسش که آیا آموزه‌های اخلاقی قرآن صرفا نصیحت است یا دستورات دینی، گفت: ما در قرآن هم هدایت و تشویق و توصیه داریم که خدا ما را به داشتن زندگی اخلاقی فردی، اجتماعی و ... توصیه فرموده است و هم در برخی آیات به ما امر شده است و باید این دستورات رعایت شود.