استفاده از الگوهای عقلانی در تفسیر راهنما
استاد دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به برخی ویژگی‌های تفسیر راهنما گفت: حجم مباحث اخلاقی در این تفسیر زیاد است به گونه‌ای که سه جلد از آن به همین موضوع اختصاص یافته است همچنین این تفسیر از الگوهای عقلانی استفاده کرده است.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمدعلی ایازی، استاد دانشگاه آزاد اسلامی شامگاه 31 شهریور ماه در ادامه سلسله جلسات آشنایی با تفسیر راهنما که از سوی سرای فرهنگ و قرآن آیت‌الله رفسنجانی در قم برگزار شد، گفت: در قرآن خلاف کتب ادیان پیشین که معمولا یک موضوع در یک صفحه، آیه و حتی یک بخش وجود دارد و یکپارچه است، پیچیده، متنوع و پراکنده است؛ مثلا مسائل مرتبط با زنان تنها در یک سوره بیان نشده بلکه خیلی از موضوعات در سوره نساء و مابقی در سوره نور، احزاب، طلاق و ... با تنوع خیلی زیاد وجود دارد. همچنین گاهی در یک آیه ابتدا مثلا احکام بعد یک مسئله اخلاقی سپس یک موضوع اعتقادی بیان می‌شود.
وی افزود: این سبک از ویژگی‌های قرآن کریم است به همین جهت بسیاری از عالمان قرآن را به عقاید، اخلاقیات، احکام و قصص تقسیم کرده و برخی هم تقسیم‌بندی‌های دیگری مانند تاریخ، باید و نبایدهای اخلاقی و تشریعی و مباحث مرتبط با معاد که بیش از 1500 آیه را شامل می‌شود بیان کرده‌اند.
ایازی با بیان اینکه گاهی پرسیده می‌شود کدام روش تفسیری بهتر است، افزود: عمدتا تفسیر ترتیبی را بهترین نوع تفسیر می‌دانند زیرا ترتیب جمع‌آوری قرآن به همین منوال و در زمان پیامبر (ص) هم این روش متداول بوده است؛ البته برخی مانند مرحوم شهید صدر معتقد بود که قرآن شامل مباحث اجمال و تفصیل است، بنابراین برای تبیین مجملات باید به مفصلات رجوع شود همچنین برخی آیات عام و برخی خاص هستند و باید در کنار هم تبیین شوند همچنین مقید و مطلق؛ ضمن اینکه آیاتی که برای خدا عرش و دست و جلوس و اتیان قائل شده وقتی تبیین می‌شود که به آیات محکم مراجعه کنیم تا به تفکر تجسیم مبتلا نشویم از این جهت چنین افرادی روش تفسیر موضوعی را برگزیده‌اند.
ایازی بیان کرد: نکته اساسی این است که اگر کسی قائل به تفسیر موضوعی باشد که حرف درستی هم هست ولی باید بدانیم مسیر آن از تفسیر ترتیبی می‌گذرد زیرا تا مفسر به سیاق آیات قبل و بعد یک آیه و حتی آیات دیگر توجه نکند تفسیر دقیقی نخواهد داشت؛ بنده با این نگاه چندین جلد از تفسیر راهنما را بررسی کردم و گرچه خاص و عام و مقید و مطلق را کنار هم قرار نداده است ولی در حوزه عقاید چون مورد سؤال بوده است از خود مدلول آیه استفاده کرده است.
وی با اشاره به نمونه‌هایی از تاثیر باور به توحید در رفتار انسان، اضافه کرد: در تفسیر راهنما در ذیل آیه «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا(34 نساء)؛ آمده است که توجه به علو و عظمت خدوند زمینه پرهیز مردان از ستم بر همسران خویش است یعنی اعتقاد به توحید این خاصیت را دارد که انسان در رفتار عملی مقید به چارچوب دین می‌شود. در آیه دیگری بیان شده کسانی اهل جهاد و مبارزه هستند که اهل دنیا نباشند؛ فَلْيُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ وَمَنْ يُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيُقْتَلْ أَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا.
این قرآن‌پژوه تصریح کرد: در بحث معاد هم تفسیر راهنما نکته‌های لطیفی را برداشت کرده است؛ مشرکین می‌گفتند: «وَقَالُوا أَإِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَدِيدًا» تفسیر راهنما در اینجا گفته است که انکار معاد از روی استبعاد بوده است یا در مرحله توصیف انسان در ذیل آیات 63 تا 67 سوره فرقان؛ استفاده شده که رعایت میانه‌روی در انفاق از ویژگی‌های بندگان خداوند است.
3 جلد موضوعات اخلاقی
استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: در تفسیر راهنما حجم مفاهیم اخلاقی به خصوص اجتماعی بسیار زیاد است و فقط 3 جلد به این موضوعات پرداخته شده است. در ذیل آیه 54 سوره مریم در مورد اسماعیل، صفت صادق‌الوعد به کار رفته زیرا خواسته بر صادق‌الوعد بودن تکیه داشته باشد؛ صادق‌الوعد کسی است که به وعده خود وفا می‌کند ولی برخی افراد از اول می‌دانند وعده‌هایی که می‌دهند قابل تحقق نیست و باز هم وعده می‌دهند.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی اظهار کرد: آیت‌الله رفسنجانی با استناد به چند آیه و ترکیب آنها صفاتی را به پیامبر(ص) مانند اهل مدارابودن، خلق نیکو و نرمخویی نسبت داده است. همچنین در برخی آیات فقهی، نظام خانواده و نظام حقوق اجتماعی را مورد بحث قرار داده است که از جمله بحث عده زنانی است که شوهرانشان مرده‌اند و یا طلاق گرفته‌اند.
وی اضافه کرد: در تفسیر راهنما با اینکه مبنای آن قرآن به قرآن است از احادیث هم استفاده خوبی صورت گرفته است؛ علامه طباطبایی معتقد است که نقش پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نقش تعلیمی برای مردم است؛ شهید صدر معتقد است که تبیینات اهل بیت(ع) هم از سنخ تعلیمی است به همین دلیل همه آیات را تفسیر نکرده‌اند و تفسیر راهنما هم از این تبییات ائمه(ع) در تفسیر برخی آیات بهره برده است. مستحضرید که معنای تبیین، غیر از تفسیر است که نقاط پنهان را کشف می‌کند. براین اساس تعبیر «لتبین للناس ...» منحصر به خود پیامبر(ص) نیست و اهل بیت(ع) را هم شامل می‌شود؛ می‌توان از این تعبیر فهمید که پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) همه آیات را هم تفسیر نکرده‌اند.
چرا تفسیر به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) منحصر نیست
ایازی گفت: الان 11 هزار روایت تفسیری داریم که عمدتا در مورد فضیلت قرآن، فضیلت سوره‌ها، فضیلت قرائت قرآن یا شان نزول آیات هستند؛ دسته دیگر بیان مصادیق است که خیلی فراوان است؛ دسته سوم جنبه جری و تطبیق و تاویل دارند و یک دسته هم در مقام بیان آیات هستند. در روایات تفسیری باید به دو نکته توجه کنیم اول اینکه آیا معنایی را که امام(ع) از یک آیه فرموده‌اند این است و غیر آن نیست؟ بررسی روایات نشان می‌دهد که اینطور نیست زیرا امام معصوم یک آیه در یکجا به یک معنا و در جای دیگری به معنای دیگری تفسیر کرده است یعنی آیات ذووجوه است و امام بسته به مخاطب وجهی از آیه را تفسیر فرمودند؛ همچنین ائمه(ع) چون قصد داشتند تفسیر را به صحابه شایسته خود یاد بدهند تفسیر را به برداشت خود منحصر نکرده‌اند. پس روایات تفسیری جنبه تعلیمی و تبیینی دارند. لذا اگر خبر واحدی وجود داشت که در تفسیر حجیت ندارد حداقل اینکه سکوت کنیم. کاری که در تفسیر راهنما شده است ترکیبی از مفاهیم آیات دیگر و روایات است.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی اظهار کرد: مبنایی که در تفسیر راهنما به صراحت شاهد هستیم برخورد با شبهات است؛ در طول تاریخ، تفاسیری برای پاسخ به شبهات نوشته است ولی روش برخورد تفسیر راهنما چند ویژگی قابل توجه دارد؛ اول اینکه به صورت غیرمستقیم به شبهات پرداخته است؛ ویژگی دیگر این است که دنبال انگیزه‌خوانی از قائلین شبهات نبوده و صرفا به دنبال پاسخ به یک شبهه بوده‌اند؛ ویژگی دیگر دادن جواب علمی و اقناعی به پرسشگر و شبهه‌کننده است.
وی اضافه کرد: همچنین از به کار بردن واژگان و جملاتی که بار خشونت‌آمیز در پرداختن به شبهات دارد پرهیز شده و در مقام پاسخگویی به شبهات از خود آیات بوده‌اند؛ مثلا خدا در سوره نجم به صورت انحصاری اماته و احیاء را به خدا نسبت داده است؛ حال برخی پرسیده‌اند فردی که خودکشی کرده و یا بیمار است ولی معالجه نمی‌کند چه کسی او را کشته است؟ در این تفسیر جواب داده شده که همه مشیت‌ها تحت تدابیر الهی است و هر چیزی را که انسان اراده کند در طول اراده الهی است.
برداشتی متفاوت از آیه قوامیت
ایازی در ادامه به مسئله حقوق زن براساس تفسیر راهنما اشاره کرد و گفت: در این تفسیر در مورد آیه«الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا» آمده است که زنان و مردان دارای برتری‌هایی نسبت به یکدیگر هستند، یعنی برخی زنان بر مردان و برخی مردان بر زنان برتری دارند و فلسفه تشریع قوامیت مرد به خاطر این است که مرد تامین مخارج خانواده را بر عهده دارد یعنی قوامیت دائرمدار علت یعنی تامین مخارج زندگی است و اطاعت زن از مرد هم تابعی از تامین هزینه‌های زندگی توسط مرد است.
وی ادامه داد: همچنین براساس این ایه بیان شده است که مرد حق ندارد همسرش را آزار بدهد همچنین باید از تنبیه بدنی پرهیز کند. ایشان در بحث فاضربوهن به روایتی از پیامبر استناد کرده که ایشان از تنبیه شدید همسر پرهیز داده‌اند همچنین قرآن کریم هم در انتهای این آیه نسبت به تعدی به همسر هشدار جدی داده است.
ایازی بیان کرد: استفاده از الگوهای عقلانی در کشف متن یعنی اگر مخاطب متن مردم عاقل هستند برداشت از آیات هم باید عقلایی باشد؛ کاویدن کلام با بهره‌گیری از تاریخ؛ شناسایی مخاطب که شامل چند گروه است؛ مخاطب اولیه وحی، پیامبران بودند، مخاطب دیگر اقوام هستند؛ سوم جریانات اعتقادی مانند مشرکین و ملحدین و ...؛ گاهی هم مخاطب قرآن برخی اشخاص هستند؛ مجموعه ویژگی‌هایی است که تفسیر راهنما از آن استفاده کرده است.
انتهای پیام
